Мұртаза БҰЛҰТАЙ
Философия ғылымдарының кандидаты,
дінтанушы, мәдениеттанушы
ПРОФЕССОР РАХМАНҚҰЛ БЕРДІБАЙДЫҢ ИСЛАМ МӘДЕНИЕТІН ЗЕРТТЕУ САЛАСЫНА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ ХАҚЫНДА
Түркі халықтарының әдебиеті, жазба мұралары, фольклоры аса бай Ислам мәдениетінің мызғымас бір бөлігі болып табылады. Хақ дін Исламды өз ықтиярымен қабылдаған түркілер сонау ІХ-Х ғасырлардан бастап мұсылман үмметіне ең үлкен қызметтерді жасады, мұсылмандардың дүние жүзіндегі бірлігі мен билігін нығайтып, оларды ғасырлар бойы шармықшылардың (крестшілер) шабуылдарынан қорғады. Ал, түркілердің Ислам тұсындағы фольклоры мен әдебиетін зерттеу жағынан көрнекті ғалым, профессор Рахманқұл Бердібайдың істеген іждиһатты еңбегі зор. Шын мәнінде, түркілердің мың жылдан астам уақыттағы жазба әдебиеті мұраларының басым көпшілігі мұсылмандық дәуіріне тиесілі. Біздің мың жылдан астам уақыт деп отырғанымыздың себебі түркі халықтарының айтарлықтай бөлігінің Мұхаммед Әбу Насыр әл-Фараби бүгінгі қазақ жерінде 870 жылы дүниеге келмей тұрып Ислам дінін қабылдағандығында. Мәселен, белгілі дін тарихшысы профессор Хикмет Танйұ “Түріктердің Діни Тарихы” атты еңбегінде Х ғасырды түркілер жаппай мұсылман болған ғасыр деп танып, былай дейді; “920-21 жылдары қызылбастардың (шиғалар – М.Б.) Хорасан аймағында шиғалықты насихаттағанын байқаймыз. Алайда, түркі халықтары 920-960 жылдары әһли сүннет жолын таңдап, жаппай Исламды қабылдайды. Қарахан Бұғыра хан Хорасандағы қызылбастарға жорыққа аттанып, оларды жеңіліске ұшыратады. Исламият 940-950 жылдары Орал тауы мен Сібір аймақтарында таралады. Түркі халықтарының тарихындағы осы маңызды уақиғалардан соң, Х ғасырда түркі тайпаларының кем дегенде 80 пайызы мұсылмандықта болған. ХII ғасырда Исламият барлық Орталық Азиядағы үстем дінге айналады” /[1]/. Ғалымның бұл пікірін мархұм академик Фұад Көпрүлү де қуаттайды: “Әр халде, һижри V ғасырда (ХІІ ғасыр – М.Б.) түрік әлемінің аумағының басым көпшілігінің толығымен Ислам мәдениетінің тәсірінде болғанын һәм Исламды қабылдағанын байқаймыз” /[2]/. Үшбу деректер түркілердің кем дегенде Х-ХІ ғасырлардан мұсылман мәдениеті ортасына қосылғанын дәлелдейді.
Ислам мәдениеті әлемдік мәдениеттің жарық жұлдызы, гүлбағы. Ешқандай мәдениеттің өздігінен пайда болмайтыны рас. Әлемді тамсантқан Ислам мәдениеті қалыптасқанда өзінен бұрынғы Мысыр, Месопотамия, Грек, Парсы, Үнді, Түркі мәдениеттерін пайдаланғаны, олардың Исламның өзегімен ұштасатын тұстарын алып, дамытқаны белгілі. Мәселен, әл-Фарабидің басқа дін мен басқа ұлттың өкілі болғанына қарамастан Стагирит Аристотелдің (м.б. 384-322) пікірлерін дамытқаны осының айғағы. Осы орайда айта кететін маңызды мәселе – ерте дәуірдегі мұсылман зерттеушілері грек, ибрани (иврит), парсы, үнді және түркі тілдеріндегі көп мұраларды хатқа түсіру не аудару арқылы әлемдік мәдениеттің маңызды мирастарының сақталып қалуына үлкен үлес қосқан. Егер мұсылман ғалымдар мен көрегенді билеушілердің осы қызметі болмағанда адамзат көп нәрседен махрұм қалар еді, бүгінгі өркениет сәуиесіне жете алмас еді. Ислам мәдениетін зерттеген ғалымдар ол ашқан жоқ жаңалықтарды, институттарды, күллі адам баласының қызығына арналған үлгілерді қайрандықпен атайды. Әсілі, Ислам мәдениеті екі негіз бойынша дамыған: 1) Тарихта бірінші рет Ислам арқылы пайда болған төл жаңалықтар. 2) Тәжірибелік ғылымдарды меңгерген мұсылмандардың бұрынғы мәдениеттердің Исламның рухына қайшы келмейтін жемістерін игеріп, ары қарай дамытуымен пайда болған мәдениет
Ислам дiнi түркілердiң ұлттық қасиеттерiн қорғап қана қалмай, одан ары дамытқан. Исламиятты қабылдаған басқа ұлттардың барлығы да солай болған. Ислам дiнiн қабылдаған түркi халықтарының ешқайсысы да араб болған жоқ, қайта кейбір арабтар, парсылар және мұңғұлдар түрiктенiп кеткен. Бұл Исламның бiр ұлтқа ғана тән дiн емес екендiгiн, күллі адамзаттың дiнi екенiн дәлелдейдi. Мұсылмандық дәуірде түркілердің әдебиеті алтын дәуірді бастан кешті. Жүсіп Хас Хажибтің Құтты Бiлiк” (1069-70), Қашғарлық Махмұдтың“Түрік Лұғатының Диуаны” (1072-74), Әбіл Қасым Махмұд Омарұлы әз-Замахшаридің (1075-1144) “Мұқаддимат-ұл Әдеб”, Сүлеймен Бақырғанидің (1104-1186) “Бақырғани Кітабы” (XII ғ.), Ахмед Йүгнекидің “Һибат-ұл Хақайық” (XII-XIII ғ.), “Қорқыт Ата Кітабы” (XIV-XVI ғғ.), Ахмед Йесеуидің “Хикмет Диуаны”, “Оғұзнама” (XIV-XV ғғ.), Насреддин Рабғұзидің “Қиссас әл-Әнбия” (1310), Құтыб жазған “Хұсрау уә Ширин” (1341-1342), Хорезми жазған “Мұхаббат-нама” (1353), Хұсам Кәтібтің “Жұм-жұма Сұлтан” (1370) нәсірі, Сәйфи Сарайи (1320-1396) жазған “Гұлистан би-т-Тұрки” (аударма, 1391 ж.), Сәййід Ахмедтің “Тағашшұқ-нама” (1435-36) атты еңбегі сияқты көптеген туындылар дүниеге келді. Профессор Рахманқұл Бердібайдың 2000 жылы “Білім” баспасынан Түркістан қаласының 1500 жылдық мерейтойына орай жарық көрген “Жұлдыздар жарығы” атты зерттеу еңбегін оқысаңыз болғаны. Ғалым бұл еңбегінде жоғарыда есімдері аталған әдибтердің шығармаларына тәуелсіз мемлекеттің зиялысы ретінде соны деректер жарығында анықтамалар берген, бауырлас халықтардың жақындығын дәлелдеген. Ал, Ислам дәуiрінен қалған әдебиет пен өнер туындыларырымыздың басым көпшілігінің бүгiнде Лондон, С. Петірбор, Мәскеу, Париж, Берлин, Рим, Нью-Йорк, Вена, Пекин, Киото, Ватикан т.т. қалаларындағы кітапханалар мен мұражайларда сақтаулы екенін атап кетуге мәжбүрміз.
Исламият дәуірінде түркі тілдерінің зерттелуіне, үйретілуіне, жоғары оқу орындарында (медреселер) сабақ ретінде оқытлыуына мүмкіндік жасалды. Мәселен, Мұхтар Махмұдұлы әз-Закиди, Махмұд Ахмедұлы Мұсаұлы сықылды мәшһүр араб ғалымдары Сарай қаласында ғылыми жұмыстармен шұғылданған. Осы сәтте, мұсылман-қыпшақ ғалымдар Махмұд Фатшаһұлы әс-Сарайи, Шахабаддин әс-Сарайи, Махмұд Абдұллаһұлы әс-Сарайи Ислам әлемінің мәшһүр орталықтарынан Қаһирада (Каир – М.Б.) сабақ беруші еді. Түрік тілінің грамматикасы, сөз байлығы туралы мұсылман авторлар тарапынан жазылған еңбектерден Әбу Хайан жазған “Китаб әл-Идрак ли лисан әл-Әтрак” (Түрік тілінің түсіндірме кітабы), жазушысы беймәлім “Китаб әт-Тұхфат әз-Зәкия фи лұғат әт-Түркиййа” (Түрік тілі туралы ерекше зерделі кітап. Бұл нәдір кітаптың жалғыз данасы Ыстамбұлда сақтаулы, 182 беттен құралған. XIV ғасырда Мысыр елінде жазылған. Кітапта 3 мыңдай қыпшақ сөздерімен қатар, түрік, татар, қарлұқ тілдері туралы мол мағлұматтар келтірілген), “әл-Қауаанийн әл-Кұллия ли-забт әл-Лұғат әт-Тұркиййа” (Түрік тіліне толық ие болдыратын құрал) атауға тұрарлық /[3]/. Мұның бәрі де мұсылмандардың түрік тілін зерттеуге һәм үйретуге қатты назар бөлгенін дәлелдейді.
Жоғарыда аталған түрікше әдебиеттердің басым көпшілігі араб әріптерімен жазылғаны белгілі. Дәл қазақ халқы туралы айтатұғын болсақ; “Қазақтардың алғашқы жазуы араб әріптерінен басталды деген жорамал, өзге жормалдардан гөрі дәлелдірек” дейді Сәбит Мұқанов /[4]/. Ғалым қазақ хандары кезінен бастап, Сырым Датұлы, Ибраһим Құнанбайұлы, Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин сынды қазақ әдебиетінің бастаушыларының араб әріптерімен жазғанын мысал етеді. Сәбеңнің бұл пікірін профессор Рахманқұл Бердібай да қуаттайды; “1807 ж. Қазанда басылған “Сәйфілмәліктен” кейінгі бір ғасырдан артық уақыт ішінде қазақ тілінде жарық көрген кітаптарды тақырыптық, пәндік, хронологиялық жүйеге түсіріп тексерудің өзі зор ғылымдық уәзипа болып табылады” /[5]/. Ғалым тағы да “ХХ ғасырдың бас шенінде татар тілінде шыққан 7000 кітаптың жалпы тиражы 47 миллион 110 мың болғаны халықтың мәдениет деңгейінің сенімді көрсеткіші бола алады” дейді /[6]/. Бұл тек татар ағайындардың көрсеткіші. Қапқаз аймақтарында, Ташкентте, Қашғарда, Ыстамбұлда араб харпімен жарық көрген кітаптар, ресми құжаттар, жазбалардың есебін жасау тіпті мүмкін емес. Тек Османия архивінде (Ыстамбұл) 200 миллион том жазба құжат сақталғанын ескерсек, алдымызда тұрған ұлы мұхиттың телегейлігін түсініңкірейміз.
Алайда, Кеңес билігі күркіреген 75 жылда рухани байлығымыздың тамырына балта шабылды. Дінді апиын деп санаған Кеңес билігі қазақ халқының (басқа мұсылман халықтары секілді) өткен тарихымен байланысын үзіп тастау үшін қолдан келгенді аямағаны белгілі. Кеңес идеологиясы өткен тарихпен, әсіресе, мың жылдық Ислам дәуірімен байланысты үзуге тырысты. Бір ғасырда қазақ халқы үш рет әліппе ауыстырды; біріншіден, араб әліппесінің мың жылдан астам уақыт бойы барша түркі жұртында қолданылған “қадим” (көне – М.Б.) формасы тасталып, оның орнына Ахмет Байтұрсынұлының “жәдид” (жаңа – М.Б.) формасы қабылданды. Бір қызығы қадимді білгенге жәдидті оқу қиын емес, бірақ жәдидті білгенге қадимді оқу жаңадан үйренуге тура келеді. Екіншіден, жәдид үлгісі тасталып, латын әліппесі қабылданды. Үшіншіден, латын әліппесі ауыстырылып, орыс әліппесі қабылданды. Сүйтіп, кеше ғана ғалым, оқымысты болып жүрген адамдар бірнеше әліппе ауысып, түк білмейтін наданға айналдырылды. Халықтың жады осы үш кезеңнен өткен соң шайқалып қалды. Р. Бердібай: “Жаңа альфавитті қабылдағанда туысқан халықтардың зиялы өкілдері бас қосып, әріптер мен басқа да ережелерді өзара келісіп алуға мүмкіндік берілмеді” деп, әліппе төңкерістерінің қаншалықты үлкен апат болғанын көрсетті /[7]/. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев та бұл туралы толғана айтқан-ды: «Сүйтіп, қазақтар бет-бетіне таратылып, бір халық, бір ұлт, бір ел екенін атымен ұмытатындай күйге жеткізілді. Жер бетінде отаршылдық көрмеген халық кемде-кем болғанмен, бір ғасырда осыншама көп реформаға ілініп, тоз-тоз болатындай тәлкекке ұшыраған халық ешқайда да жоқ шығар» /[8]/. Кеңес дәуіріндегі бөгделестіру әрекеттерінің патшалық дәуірдегі жаппай шоқындыру ұмтылыстарының жалғасы екенін ғалым; “Татар тіліне, Ислам дініне деген қысым мен шектеушілік Ресей империясының ұзақ тарихындағы қалыптасқан өктемдігі десек, Кеңес өкіметі тұсында да бұл тәсіл өзгерген жоқ, қайта халықты дінінен айыру, сөз жүзіндегі халықтар достығы деген ұранның тасасында татар тілінің өрісін тарылту әрекеттері жалғасты” деп дәлелдейді /[9]/.
Көрнекті ғалым Рахманқұл Бердібай Ислам дінінің түркі халықтарының тарихы мен болашағындағы маңызды орнын көптеген ғылыми еңбектері мен мақалаларында атай отырып, мұсылман түркі халықтарының отаршылардан көрген жапасын ашына суреттейді. Ресей патшалығының мемлекеттік саясатының бас діңгегінің бірі бұратана халықтарды жаппай шоқындыру болғаны белгілі. Бұл туралы ғалым; “Ұсақ ұлттарды шоқындыру патшалықтың терең ойластырған саясаты еді. Түпкі мақсат – Азияның тілі, кәсібі, салт-санасы жақын, туыс халықтарын бір-бірінен бөлшектеп олардың бірлесуге, ынтымақтасуға мүмкіндігін жойып жіберу болатын. Діні бөлек болса, өзара жуыса алмайтынын отаршылар жақсы түсінген. Алтай мен Сібірдің ұсақ халықтары: саха (яқұт), бұрят, хакас, алтайлықтар осындай мақсат пен шоқындырылған. Кейбір ауылдар “шоқынбаймыз” деп қаша көшсе де, миссионерлер қыр соңынан қалмай, ақыры ырқына көндірген. Осындай тәсілмен алтайлықтардың да көпшілігі иконға табынатын болып, аты-жөндері өзгеріп шыға келген” деп топшылайды /[10]/.
Ең алғашқы мұсылман мемлекеттерінен Бұлғар хандығының мұрагері Татар халқының патшалық өкіметтің тұсында көрген езгісін ғалымның қаламынан тағы да оқып көрелік; “Патшалық Ресей татарларды шоқындыру саясатын әуел бастан жүргізуге ұмтылған. Әсіресе, Қазан Хандығы құлаған дәуірде зорлықпен шоқындыру кең орын алғаны белгілі. Бірақ Татар халқының ежелгі мәдени дәстүрінің беріктігі соншалық – шоқындыру саясаты аса жемісті болмаған. Татар халқы 1552 жылдың 15 қазанын өз тарихындағы ең қаралы күн деп есептейді. Сол күні қаланы қорғаушы отыз мың әскер түгел қырылғанын, мұнымен қоймай, Иван Грозныйдың әмірімен шаһардағы ер адамдар өлімге душар болғанын тарихшылар куәлендіреді. Жергілікті халықтың ғасырлар бойында жыйнаған дүние мүлкі талан-таражға салынған, сәулет өнерінің ескерткіштері, хан сарайлары, мешіттер, кітапханалар жойылған, мыңдаған әйелдер мен балалар тұтқынға әкетілген. 1593 ж. Феодор Иванович патша барлық мешіттерді жоюға бұйрық берген. Осыдан кейін Қазандағы мешіттің көбі жойылып, олардың орнына шіркеулер мен монастырлар салынған. 1681 ж. шоқынбаған орыс емес феодалдарды жерден айыру туралы жарлық шыққан. Мәселен қатын патша Анна Иоановна жарлықтарының бірінде татар мен башқұрттың некелесуіне тыйым салынсын делінген. Қолында билігі бар патша үкіметінің мұсылмандарды діннен бездіріп, христиандыққа көшіру жөнінде жасаған сұмдықтарын сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Тағы да бірер фактыға тоқтала кетейік; 1740-ж. үкімет пен Синод жаңадан шоқынғандар туралы арнаулы ереже қабылдап, оларға берілетін “жеңілдіктерді” тізіп көрсеткен. Ал, зорлап шоқындырылған әрбір мұсылман, өз дінін жамандап, Мұхаммед пайғамбарға тіл тигізіп, христиандықты жер-көкке сыйғызбай мақтап, патша атына “өтініш” жазуға тиіс болған. Солдаттарды татарларға айдап салып сабаттырған, үйлерін қираттырған, мешіт пен медреселерді ойрандатқан, кейде арандатушы миссионерлер шіркеулерді өздері өртеп, жаласын татарларға жапқан. Конашевич деген миссионер жендет патшаның Қазан Губерниясындағы барлық мешіттерді қирату туралы 1742 жылғы жарлығын малданып, бас-аяғы екі жылдың ішінде 536 мешіттің 418-ін жойып жіберген!т.т.” /[11]/. Ғалымның бұл дәйекті сөздеріне біздің қосарымыз шамалы.
Тарихи хақиқаттар айдан анық болып тұрғанымен “аузы қисық болса да байдың баласы сөйлесін” дегендей, әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарының иелері мен әлемдік қанаушы топтарының атқосшылары ылғи да мұсылмандықты қатал, экстремист, мархаматсыз дін етіп көрсетуге тырысуда. Олар туралы белгілі ғалым Р. Бердібай былай деп жазған; “Мұсылмандарға деген айрықша өштік тек өткен дәуірдің ауыр шындығы болып қалса бір сәрі ғой. Бұл көзқарастың толастамай, жалғасып келе жатқаны қорқынышты. Өркениет үлгісін көрсетеміз деп кеуде қағатын батыс насихатшыларының арасында мәселенің дұрыс, бұрысын анықтап жатпай, Ислам атына қара күйе жағуды әдетке айналдырғандар аз емес. Әлемнің әрбір түкпірінде етек алған экстремистік, террористік, бандиттікке Исламды “қосақтай” салу дағдыға айналып бара жатыр. Бұған алыстан мысал іздемей-ақ әлемнің көп тілдерінде беріліп тұратын “Свобода” радиосының күн сайынғы хабарларын мысалға алсақ та жеткілікті. Лондон, Парис, Нью-Йорк, Мәскеу экстремистері жай ғана қылмыстылар, ал мұсылман шығысында бой көрсеткен бұзықтықтар міндетті түрде Ислам экстремистері деп айта берушілік арам пиғылдың көрінісі демеске болмайды. Мұның аты жалпы Исламды жамандау болып шығады. Біз бұл арада батыс елдерінен шыққан қылмыстыларды христиан немесе иудей экстремистері деп атауды ұсынғалы отырған жоқпыз. Теріс жолға түскен, заңды бұзғандар үшін исламның да, христианның да діні айыпты емес. Ал белгілі бір дінді бөліп алып, жаппай қаралай беру, сыпайылап айтқанда, діндер арасында от тастаумен барабар. Исламды мансұқтау сарыны Ресей баспасөзінде жиі кездесетіні бұрыннан мәлім. Мұның себебі түсінікті. Үйткені, Ислам дәстүрі күшті сақталған елдерде еуроцентризм өріс таба алмайды, тәуелсіздік қамалы мықты болады. Мұндай жағдай басқаларды – құл, өздерін өктем санап үйренгендерге әсте ұнамайды. Исламның батыс экспансионистеріне жақпайтын жері осы. Тағы бір өкінерлік жері – біздің кейбір зыялыларымыз ислам жөнінде бұрмаланған пікірлерге имандай сеніп, оның жауларымен қосарлана шаба жөнеледі” /[12]/. Рахаңның имандай сенеді дегенінің жаны бар, үйткені, біздегі екінші баспа шығыс бұрмалаушылар қамданып жатқан соң, олардың батыстағы әріптестері құрметті демалысқа шықса да болғаны.
Елімізде соңғы жылдары миссионерлік іс-әрекеттер жүйелі түрде өсіп келеді. Шетелдерде қазақ тілінде хабар тарататын миссионер радиолары, арнайы стипендия беру арқылы студенттер оқытып жатқан ұйымдар, біздің елімізге келіп еріктілер деген бүркеме атпен әрекеттерін іске асырып жатқан көптеген қоғамдар, басылымдар, журналдар бар. Осы үрдістің елдің берекесін, бірлігін, жердің тұтастығын қауіпке салуы да әбден мүмкін. Профессор Рахманқұл Бердібай дінге бөлінудің ұлтымыздың келешегіне үлкен қауіп төндіретіні туралы “Хазария қасіреті” атты мақаласында бірнеше діндерге бөлінген Хазар қағанатының аянышты тағдырын мысал етіп суреттейді. Ғалым бұл туралы ашына толғайды; “Қазақ халқының келешегіне қауіп төндіретін жат әрекеттердің етек алып бара жатқанына немқұрайды қарауға болмайды. Ол қауіп – Қазақстанның діни экспансия мекеніне айнала бастауы. Діндер “тасқынынан” сақтанудың ең сенімді жолы Орта Азия мен Қазақстан халықтарының дәстүрлі діні – Исламды қайта жандандыру болмақ. Түрік халықтарының басын құрайтын, күшін біріктіретін, ынтымағын арттыратын, бәрінен бұрын қауымның имандылық тәрбиесіне қуатты негіз болатын Ислам дініне табан тіреу бірлігіміздің үшінші шарты дегіміз келеді.” /[13]/.
Қазақ әдебиетінің соңғы елу жылдығына өз нақышын салған ғалымның ғылыми һәм әдеби шығармаларын бір мақалада шолып өту мүмкін емес. Әрбір еңбегі бір ғылыми диссертацияның зерттеу тақырыбына тұратын ғалымның шығармашылығында өзгермейтін қағидалар қатарынан Ислам дінінің хақтығы, бауырлас халықтардың достығы, қазақ халқының болашағына деген алаңдаушылық, қазақ тіліне деген ерекше махаббатты атауға болады. Түркі халықтарының істе, пікірде, тіл мен діндегі бірлігіне жасаған орасан зор еңбегі үшін Түркия президентінің қолынан “Түркі дүниесіне жасаған ерен еңбегі үшін мемлекеттік сыйлық” алуы біздің пікіріміздің бұлтартпас дәлелі. Біз осы шағын мақаламызды аяқтар алдында құрметті профессор Рахманқұл Бердібай ақсақалға Аллаһ Тағаладан ұзақ өмір, мықты ден саулық және шығармашылық табыстар тілейміз.
ӘДЕБИЕТТЕР:
[1] Tanyu, Hikmet., Türklerin Dini Tarihçesi, Istanbul, 1998, 109-бет
[2] Köprülü, Fuad., Türk Edebiyatında İlk Mutasavvuflar, DİB Yayınları, Ankara, 1991, 14-бет
[3] Қазақстан – Ұлттық Энциклопедия, I-том, Алматы, 1998, 317-бет
[4] Мұқанов, Сәбит., Қазақ Қауымы, 273-бет.
[5] Бердібай, Рахманқұл., Байқалдан Балқанға дейін, 93-бет
[6] Бердібай, Рахманқұл., Байқалдан Балқанға дейін, 95-бет
[7] Бердібай, Рахманқұл., Байқалдан Балқанға дейін, 51-бет
[8] Қазақтар, Қазақстан Даму Институты, Алматы, 1998, IV-том, 100-бет
[9] Бердібай, Рахманқұл., Байқалдан Балқанға дейін, 90-бет
[10] Бердібай, Рахманқұл., Байқалдан Балқанға дейін, Қазақстан баспасы, Алматы, 1996, 21-бет
[11] Бердібай, Рахманқұл., Байқалдан Балқанға дейін, 80-90 беттер
[12] Бердібай, Рахманқұл., Байқалдан Балқанға дейін, 116-117 беттер
[13] Бердібай, Рахманқұл., Байқалдан Балқанға дейін, 250-251-беттер
