Жазылмаған заң туралы[1]
Мұртаза Бұлұтай, дінтанушы:
– Бұл сұраққа жауап беру өте қиын. Себебі, жазылмаған заң қазақтарда шын мәнінде жоқ. Оған біздің ұзақ жылдар бойы отарлықта болып, ұлттық санамыздан айырылып қалғанымыз себеп пе деп ойлаймын. Бірнеше мысал келтірейін.
Осыдан 12 жыл бұрын Франкфуртте жүрген жерімнен Чехияның астанасы Прага қаласына, «Азаттық» радиосына сұхбат беруге шақырылдым. Сонда істейтін журналист Досан Баймолда маған қаланы көрсетпек болды. Метроға билет алайық деп автоматқа беттедік. Сол арадан бір қазақ жігітінің билет алып тұрғанын байқап қалдым. «Қазақсың ба?» – деп бас салдым. «Да», – деді марғау ғана. Қай жақтан екенін сұрап жатырмын. «Алматыдан», – деп қысқа қайырды. Енді ғана қал-жағдай сұрасайын деп, Досанға бір бұрылып қарағанымша әлгі жігітім ізім-ғайым жоқ. Қарасам, алды-артына қарамай зытып бара жатыр. Мен одан шет жерде, жат елде жағдайының қалай болып жатқанын сұрамақ едім, ал ол құбыжық көргендей зытып жоғалды. Демек, оның санасында жырақта кезіктірген қандастарымен жөн сұрасу деген жоқ.
Тағы бір мысал. Сексенінші жылдардың аяғында тағы да осы «Азаттық» радиосына сұхбат беруге Мюнхенге бардым. Американың радиосы. Он шақты қазақ жұмыс істейді екен. Дүниенің бір шетінде жүріп әлгі он шақты қазақтың басы бір қазанға сыймайды. Солардың ішінде біреуі ғана соғыстан кейін барған қазақ екен, қалғандары Түркиядан барған қандастарымыз. Екіден-үштен бірнеше топқа бөлініп алған, бір-бірімен аман-сәлемі де түзу емес сияқты. Американдық саясат оларды да жіктеп жіберген. Міне, осындайда қазақтың арасында неге жазылмаған заң жүрмейді?!
Осыған керісінше және бір мысал. Алматының айналасында түріктер, күрдтер көп тұрады. Солардың үйіне барып көріңізші. Дарбазадан кіргеннен кейін-ақ Қазақстанда жүргеніңізді ұмытып қаласыз. Қақпадан кіргеннен бастап есіктен төрге шейін өз ұлтының әдет-салты сайрап жатады. Ингуштар мен шешендерде де дәл солай. Түрік еліндегі түріктің үйіне барғандайсыз. Ал қазақтың үйіне барғанда өзіңді олай сезінбейсің. Орыстың тілінде сөйлейді, басқаның салтын ұстанады, қазақтың салт-санасының, әдет-ғұрпының ізі де жоқ. Аз санды халықтар Қазақстанға келгендеріне алпыс жылдан асса да, өздерінің әдет-салтын, тілін сақтап отыр да, қазақ өз жерінде отырып ұлттық болмысын көрсете алмай отыр. Неге? Жазылмаған заңның жоқтығынан!
Мен туып-өскен Түркияда жағдай мүлдем басқаша еді. «Алтай» атындағы қазақ ауылында тұрдық. Екі жүз түтін бар еді. Мектеп мұғалімін, мешіттің имамын және дәрігерді түрік ұлтының өкілінен қоятын. Бір ғажабы, қызмет бабымен тағайындалған сол түріктер айналдырған екі-үш айдың ішінде қазақ болып кетуші еді. «Қазақша сөйлеп, қазақтың салтын ұстансын» деп оларды ешкім мәжбүрлеген емес. Ондай заң да болған жоқ. Табиғи түрде солай қалыптасатын. Ары-бері арбамен сауда жасайтын саудагерлердің өзі қазақ ауылына келгенде тек қана қазақша сөйлейтін. Бұл ондағы қазақтардың ұлттық санасының сақталғанын, ұлттық болмыстарының мықты болғанын көрсетеді. Мен өзім алты жасқа дейін қазақшадан басқа тіл білген жоқпын, мәселен. Анкараға көшіп барғанымызда ғана түрікшені бірінші рет естідім. Әр адам өзінің табиғи ұлттық болмысын, тарихи ұлттық жадын сақтаған уақытта ғана жазылмаған заң өміршең болмақ. Әйтпесе, жазып қойған заңның да қауқары болмайды.
[1] «Алқа» қоғамдық-саяси журнал, №1, шілде, 2008 ж., 1-2 беттер.
среда, 30 июля 2008 г.
четверг, 17 июля 2008 г.
ЕСІМ МЫРЗА ЕСТЕН ТАНДЫРДЫ
ЕСІМ МЫРЗА ЕСТЕН ТАНДЫРДЫ[1]
«Қазақстан» газетінің биылғы 3 сәуірде жарияланған академик, һәм философ Ғарифолла Есімнің «Қазақ деген этнос емес, ұлт емес, қазақ деген – қазақ елінің азаматы» атты сұхбатын оқып жағамызды ұстадық. Бұрын-соңды естімеген, оқымаған мұндай да философиялық теория бар екен-ау, кім білген? Аузы дуалы академиктің айтып отырған мына тұжырымына қарасақ, қазақты қазақ құртатын сұрқия заман орнаған сияқты.
«Біздің бүгінгі ойлайтынымыз ұлттық құндылықтар емес, елдік құндылықтар. 1991 жылы саяси тәуелсіздікке қол жеткеннен кейін қазақ халқы ұлт емес, қазақ еліне, қазақ елінің азаматына айналдық. Ұлт деген мәселе біз отар болып тұрған кезде қойылды... 1991 жылдан кейін ұлттық құндылықтарымыз елдік құндылықтарға трансформацияланды», деп ой қорытады Есім мырза. Сондай-ақ, ол: «Қазақ деген этнос емес, ұлт емес, қазақ деген – қазақ елінің азаматы... Ұлттық келісім, ұлт арасындағы келісім деген дұрыс емес», - дегенді айтады.
Сонымен, біз қазақ халқы, қазақ ұлты емес, жай ғана азамат екенбіз. Естімеген елде көп. Философтың пікірінше, ұлт тек отаршылдықта ғана болады екен. 1991 жылдан бері біз ұлттығымыздан айрылыппыз. Бар болғаны қазақ елінің азаматы ретінде ғана қалыппыз. Ұлт, халық сөздерін қолданыстан алып тастауымыз қажет екен. «Қазақ деген азаматтық, туыстық, бауырластық, ол – мемлекеттік сана. Қазақ дегенде біз мемлекетіміздің азаматтығын айтамыз. Қазақ деген азаматтықтың аты, қазақ болу – азамат болу», - дегені тағы бар («Қазақ ренессансы» мақаласы «Егемен Қазақстан», 14.03.2006ж.). Бұған сенсек, қазақ деген ұлттың, халықтың атауы емес, ол тек азамат болуды ғана білдіреді екен. Ендеше, Есімшілеп айтсақ, Қазақстандағы қазақ еместер біздің елдің азаматы болмай шықты ма?
«Қазақ ұлты, қазақ халқы» дегенді тілімізден, санамыздан аластауға тырысқан Ғарифолла Есім өзінің жаңағы «Қазақ ренессансы» мақаласында «Ұлттың ұлы идеясы... Қазақ – бүгін де ұлы идеяға ие болған ұлт. Қазақ – түлеу жолына түскен, өз бойынан пассионарлық қуат тапқан ұлт», - деп түйіндейді. 2006 жылы ол қазақты ұлт десе, 2008 жылы керісінше сөйлейді. Алдыңғы пікіріне, екіншісі қарама-қайшы.
2006 жылғы «Егемен Қазақстан» газетінде жарық көрген материалда «Ұлтшыл халықтың болашағы бар, ол анау-мынау тарихи кезеңдерде жойылып кетпейді, ол ұлттық ынтымақтастықтың жолын іздейді, ұлтшылдық корпоративтік сана... Ұлттық идея қоғамның болмысынан шықпақ, қоғамды қозғайды, оны сапалық өзгертуге түсуге бастайды» деген. Егер, ұлт болмаса ұлтшыл халық қайдан шығады? Ұлттық идеяны неге ту етеміз?
Осыған қарап Ғарифолла Есімнің ұлттарды жою жөніндегі маркстік-лениндік философиядан да асып түскенін байқаймыз. Әрине, биылғы 2008 жылғы айтылған теориясы бойынша алғанда. Әйтсе де, аталмыш философия ұлттықты жоққа шығармайды, өзінше түсіндіреді. «Нация – это историческая форма общности людей, у которых в процессе длительного развития выработался ряд общих признаков», - дей келіп, төрт белгісін атап көрсетеді: ортақ тілі, ортақ аумағы (территория), ортақ экономикалық өмірі, ортақ психологиясы, тұрмыс-салты мен мәдениеті. Азамат – сол ұлттың, халықтың бір мүшесі. Азамат деп кәмелеттік жасқа жеткен адамды атайды.
Қазақ деген ұлт болмаса дардай аты бар Ұлттық ғылым Академиясы, Ұлттық банк, Ұлттық кітапхана, Ұлттық қауіпсіздік комитеті, Ұлттық университет, ұлттық тіл, ұлттық салт-дәстүр дегендерді неге айтамыз?
Ғарифолла Есім: «... үштілдік қазақтанудың, қазақ бола бастаудың, қазақ елінің жаңа құндылықтарының қалыптасуының технологиясы», дейді. Бұдан өткен сандырақ жоқ шығар, сірә. Қазақ, қазақ бола бастау үшін ана тілімен қоса орыс пен ағылшын тілдерін де білуге міндетті екен. Кезінде, орысшаға көшіп қазақтығымызды жоғалта бастап едік, енді міне ағылшын тілін үйренбесек қазақтың құритындығын Есім мырза ескертеді. Осыған қалай ішің ашымайды. Жетпіс жыл орыстың боданында жүріп өшуге айналған тіліміз бен дінімізді, ділімізді енді ғана тұғырына қондыруға тырысып жатқанда сананы ластаған мұндай жаңсақ пікірлер қазақтың түбіне жетіп жүрмесін.
Бекен ЖАПАРОВ
Зайсан қаласы
[1] Бекен ЖАПАРОВ, «Қазақстан» газеті, №22(210), 05.06.2008 ж.,
«Қазақстан» газетінің биылғы 3 сәуірде жарияланған академик, һәм философ Ғарифолла Есімнің «Қазақ деген этнос емес, ұлт емес, қазақ деген – қазақ елінің азаматы» атты сұхбатын оқып жағамызды ұстадық. Бұрын-соңды естімеген, оқымаған мұндай да философиялық теория бар екен-ау, кім білген? Аузы дуалы академиктің айтып отырған мына тұжырымына қарасақ, қазақты қазақ құртатын сұрқия заман орнаған сияқты.
«Біздің бүгінгі ойлайтынымыз ұлттық құндылықтар емес, елдік құндылықтар. 1991 жылы саяси тәуелсіздікке қол жеткеннен кейін қазақ халқы ұлт емес, қазақ еліне, қазақ елінің азаматына айналдық. Ұлт деген мәселе біз отар болып тұрған кезде қойылды... 1991 жылдан кейін ұлттық құндылықтарымыз елдік құндылықтарға трансформацияланды», деп ой қорытады Есім мырза. Сондай-ақ, ол: «Қазақ деген этнос емес, ұлт емес, қазақ деген – қазақ елінің азаматы... Ұлттық келісім, ұлт арасындағы келісім деген дұрыс емес», - дегенді айтады.
Сонымен, біз қазақ халқы, қазақ ұлты емес, жай ғана азамат екенбіз. Естімеген елде көп. Философтың пікірінше, ұлт тек отаршылдықта ғана болады екен. 1991 жылдан бері біз ұлттығымыздан айрылыппыз. Бар болғаны қазақ елінің азаматы ретінде ғана қалыппыз. Ұлт, халық сөздерін қолданыстан алып тастауымыз қажет екен. «Қазақ деген азаматтық, туыстық, бауырластық, ол – мемлекеттік сана. Қазақ дегенде біз мемлекетіміздің азаматтығын айтамыз. Қазақ деген азаматтықтың аты, қазақ болу – азамат болу», - дегені тағы бар («Қазақ ренессансы» мақаласы «Егемен Қазақстан», 14.03.2006ж.). Бұған сенсек, қазақ деген ұлттың, халықтың атауы емес, ол тек азамат болуды ғана білдіреді екен. Ендеше, Есімшілеп айтсақ, Қазақстандағы қазақ еместер біздің елдің азаматы болмай шықты ма?
«Қазақ ұлты, қазақ халқы» дегенді тілімізден, санамыздан аластауға тырысқан Ғарифолла Есім өзінің жаңағы «Қазақ ренессансы» мақаласында «Ұлттың ұлы идеясы... Қазақ – бүгін де ұлы идеяға ие болған ұлт. Қазақ – түлеу жолына түскен, өз бойынан пассионарлық қуат тапқан ұлт», - деп түйіндейді. 2006 жылы ол қазақты ұлт десе, 2008 жылы керісінше сөйлейді. Алдыңғы пікіріне, екіншісі қарама-қайшы.
2006 жылғы «Егемен Қазақстан» газетінде жарық көрген материалда «Ұлтшыл халықтың болашағы бар, ол анау-мынау тарихи кезеңдерде жойылып кетпейді, ол ұлттық ынтымақтастықтың жолын іздейді, ұлтшылдық корпоративтік сана... Ұлттық идея қоғамның болмысынан шықпақ, қоғамды қозғайды, оны сапалық өзгертуге түсуге бастайды» деген. Егер, ұлт болмаса ұлтшыл халық қайдан шығады? Ұлттық идеяны неге ту етеміз?
Осыған қарап Ғарифолла Есімнің ұлттарды жою жөніндегі маркстік-лениндік философиядан да асып түскенін байқаймыз. Әрине, биылғы 2008 жылғы айтылған теориясы бойынша алғанда. Әйтсе де, аталмыш философия ұлттықты жоққа шығармайды, өзінше түсіндіреді. «Нация – это историческая форма общности людей, у которых в процессе длительного развития выработался ряд общих признаков», - дей келіп, төрт белгісін атап көрсетеді: ортақ тілі, ортақ аумағы (территория), ортақ экономикалық өмірі, ортақ психологиясы, тұрмыс-салты мен мәдениеті. Азамат – сол ұлттың, халықтың бір мүшесі. Азамат деп кәмелеттік жасқа жеткен адамды атайды.
Қазақ деген ұлт болмаса дардай аты бар Ұлттық ғылым Академиясы, Ұлттық банк, Ұлттық кітапхана, Ұлттық қауіпсіздік комитеті, Ұлттық университет, ұлттық тіл, ұлттық салт-дәстүр дегендерді неге айтамыз?
Ғарифолла Есім: «... үштілдік қазақтанудың, қазақ бола бастаудың, қазақ елінің жаңа құндылықтарының қалыптасуының технологиясы», дейді. Бұдан өткен сандырақ жоқ шығар, сірә. Қазақ, қазақ бола бастау үшін ана тілімен қоса орыс пен ағылшын тілдерін де білуге міндетті екен. Кезінде, орысшаға көшіп қазақтығымызды жоғалта бастап едік, енді міне ағылшын тілін үйренбесек қазақтың құритындығын Есім мырза ескертеді. Осыған қалай ішің ашымайды. Жетпіс жыл орыстың боданында жүріп өшуге айналған тіліміз бен дінімізді, ділімізді енді ғана тұғырына қондыруға тырысып жатқанда сананы ластаған мұндай жаңсақ пікірлер қазақтың түбіне жетіп жүрмесін.
Бекен ЖАПАРОВ
Зайсан қаласы
[1] Бекен ЖАПАРОВ, «Қазақстан» газеті, №22(210), 05.06.2008 ж.,
вторник, 15 июля 2008 г.
МАХМҰД Ф. ХИЖАЗИ
ҚАЗАҚ ОЙШЫЛЫ
Бұл Қазақстан Республикасындағы қазіргі ислам мәдениетінің тарихы бойынша жазылған маңызды кітап. Еңбектің авторы — ірі қазақ ойшылы, дінтанушы ғалым Мұртаза БҰЛҰТАЙ. Ең жоғарғы деңгейдегі ғылыми болмысын түрік, неміс және қазақ университеттерінде шыңдаған ол ағылшын, неміс, араб, түрік тілдерін жетік меңгерген. Ғылыми еңбектер жазады. Автор жан-жақты білімді, әрі көптеген тілдерді терең игерумен қоса тіл, әдебиет, философия салаларының да маманы. Кітапта діни сана мен бүгінгі өмір мәселелеріне көңіл бөліп, ислами ой-пікір мен өзінің ең маңызды ілімдерін, заманауи санадағы және нағыз философиялық санадағы маңызды идеялар қатарын топтастырып, ислам дінінің қазіргі замандағы мән-маңызын түсіндіреді.
Еңбек қазақ оқырманына пайдалы және болашақта одан әрі толықтырылуы мүмкін жүзге жуық тақырыптық арналардан тұрады. Кітап ислам дінінің негіздерімен, оның басты қағидаларымен таныстыра және исламның жалпы қағидаларына сүйене отырып, қазіргі заман мәселелерін саналы түрде талдайды. Бұл құнды еңбек қазіргі қазақ қоғамының алға өрлеуі мен тұрақтылықты сақтауына септігін тигізеді деуге болады. Мен өз басым құндылыққа ие бұл кітаптағы түйткіл мәселелермен танысқаныма қатты қуандым. Себебі, кітаптағы барлық мәселелердің айқын көзқараспен, жан-жақты білімділікпен толыққандығын көре аламыз.
Кітап діндер жайындағы негізгі ұғымдарға сүйене отырып барлық ықыласпен ислам жайында әңгімелеуден басталады. Оның ішінде ислам, Жаратушының бірлігі, өзге діндер, құқық, фиқһ, ақида, тәфсір, хадис, тарих және т.б. мәселелер көтерілген. Осы мәселелердің маңызды деректерге сүйенген түсіндірмелерін, сонау тарихта өткен және қазіргі заманның әйгілі ғұламаларын, араб әлемі мен түріктердің, Үндістан мен Пәкістанның, сонымен қатар, Еуропа шығыстанушы-зерттеушілерінің ой-тұжырымдарын кездестіре аламыз. Автор ислами философияға, оның Батыстың ой-санасына жасаған әсеріне үлкен мән берген. Бұған қоса әл-Фараби, әл-Бируни, Ибн Сина, Ибн Халдун және өзге де ғұламалардың, Албертус Магнус, Декарт, Кант сияқты бір топ Еуропа ойшылдарының пікірлерін жолықтырамыз. Сонымен қатар, испандық мұсылман философ Ибн Туфейлдің Еуропаға әсері жайында да баяндалған. Осылайша автор адамзаттық ой-сана ағымына мұсылмандық ойшылдардың қосқан үлесі хақында әңгімелеп, мәдениеттер сұхбатының көрінісін түсіндіре кетеді. Әрі, автор сол арқылы теология мен дін фәлсәфәсі арасындағы байланыс мәселелерін, әл-Бируни мен Ибн Хазмнан бастап Тайлор мен Малиновскийға дейінгі ойшылдардың пікірлері аясында дін мен қоғам ара қатынасын да қозғаған. Осы тұста үлкен қазақ ғалымының барлық мақалалардағы ойының маңыздылығы зор. Ол діни тақырыптардан осы кезеңгі ойшылдардың пікірлері арқылы жан-жақты толықтанған бір ғана тақырыпты ғана қозғайды.
Автор Қазақстанда діни сананы оятып, зайырлы қоғам құру жайында бірнеше мақалалар ұсынған. Дін өркениетпен тығыз байланыста. Сол себепті, автор бұл тақырыпқа ислам діні тұрғысынан үңіліп, неміс философы Фейербахтың осы мәселе төңірегіндегі ойын келтіре кетіп, тіл, өнер, тарих және қоғамды құрудағы әдет-ғұрып сияқты мәселелермен қатар діннің маңыздылығына да тоқталған. Қазақстан Республикасындағы мемлекет пен дін арасындағы және діни бірлестіктер арасындағы тепе-теңдік жайында да салмақты да салиқалы ойлар білдірген.
Ислам және бейбітшілік тақырыптары кітаптың ең түйінді мәселелерінің бірі. Бұл жерде Құран Кәрім, хадис шәріфке, атақты мұсылман фиқһ ғұламаларының, бұлардың көш басында тұрған, мәселелердің құқықтық негіздерін қалаған әл-Шайбани және өзге де Батыс ойшылдарының пікірлеріне негізделген маңызды тұжырымдарын көреміз. Мұсылмандар қашанда бейбітшілікке үндейді. Олар крест жорығы сияқты қиын-қыстау уақытта да әрдәйім татулыққа шақырған. Бұл, әсіресе, крест жорығы кезіндегі мұсылман батыры Салахаддиннің іс-әрекеттерінен көрініс табады. Шын мұсылман өз отанын құрметтейді, сүйеді, әрі оған қызмет етеді. Ислам шарттарына сай отанды сүю иманнан. Ислам діні қоғам арасындағы бейбітшілікке және отанға қызмет етуге шақырады.
Мұртаза БҰЛҰТАЙ қазіргі замандағы ислам діні мен мұсылмандар жайында көптеген мақалалар арнап, ХХ-ғасырда ислам дінін қабылдаған еуропалықтар мен оның ішінде бір қатар мәшһүр ойшылдардың исламды қабылдау себептері турасында қалам тербеген. Кітапта жаһандану жайында, оның саяси-экономикалық, мәдени тұстары мен осы жаңа аядағы ұлттық тақырып жайында мәселелер бар. Ал, автордың миссионерлердің іс-әрекеттері жөніндегі ұстанымына келер болсақ, оның ойы халықтың бірлігі және Қазақстан Республикасының болашағы халықтың ыдырауында емес, олардың бір тұтастығымен байланысты болуы керек дегенге саяды.
Еңбектегі заманауи мәселелер көптеген тақырыптарға жіктелген. Кейбірі көпшілік көтеріп жүрген мәселелер. Онда адам мүшелерін ауыстыру сияқты бүгінгі заман проблемаларына қатысты діни көзқарас айтылған. Мұндай мәселелердің түгелі дерлік ақыл-сананы құрметтеп, халықтық аңыз-әфсаналар және дін жайындағы қате ұғымдардан алыс тұратын ислами рухта жазылған. Еңбекте өркениеттер арасындағы диалог тақырыбы да қозғалған, себебі оған ислам діні үндейді. Осыған да орай автор өркениеттер қақтығысын жоққа шығарып, Самуил Хантингтонның ой-тұжырымын сынға алады. Әрі бұған қоса дінді ескермей, Пайғамбарды с.ғ.с келемеждеген сол жаман көріністі айыптайды. Автор Құран Кәрім аяттарынан дәлелдер келтіре отырып терроризмді айыптайды. Себебі, Құран аяттары адамзат өмірін бір жағынан қадірлеуді міндеттесе, ал екінші бір жағынан діни еркіндікке баса назар аударады. Дінде зорлық жоқ. Бұған қоса ислам діні дамуға шақырады. Осыған да орай автор электронды үкімет жайында зерттеулер ұсынып, оның қазіргі замандағы маңыздылығы мен ислам әлемінің де одан көп пайда көретінін тілге тиек етеді.
Кітап тақырыптарының арқауы ислам қағидаларына негізделген көзқарас және Қазақстан Республикасының, қазақ ұлтының қазіргі таңдағы шындығына қатысты, әрі мына заман талаптарына сай жазылған. Кітапта Қазақстан, Ресей сияқты бір топ елдердегі демографиялық мәселелерді, өзге елдерде орын алып жатқан халық санының өсуін айғақтайтын мәліметтер келтірілген. Автор ислам дініне дейін осы елде болған көне нанымдарды жандандыру мәселелеріне де тоқтала кеткен. Қазіргі заманның ең маңызды мәселелерінің бірі исламның бейбітшілік, өркениет және диалог жүргізу діні екенін түсіну. Ислам адамдардың өмірін құрметтеп, терроризм мен зұлымдыққа қарсы тұратын дін. Ал, өзге аймақтарға қатысты мәселелерге келер болсақ, онда ол сирек және маңызды тақырыптар. Оның ішінде Кореядағы Ислам діні. Бұл кітаптағы барлық тақырыптардан, сонда келтірілген дәлелдемелер мен мағлұматтардан автордың терең білімділігін көресің. Оның бұл білімі ислам дінінің негіздерін терең ұғынумен қатар қазіргі заман мәселелеріне парасатты көзқараспен қарауға, саф дінмен нығайтылған заманауи мемлекетті құруды түйсінетін қазақылыққа, бейбітшілік пен қоғамдық келісімге және диалогқа негізделген.
Қазақ ойшылының осы құнды еңбегі Қазақстан Республикасының әр көзі ашық оқырманының алдында тұруға әбден лайықты деп сөзімді аяқтай отырып, кітап авторы Мұртаза Бұлұтайға құрметімді білдіремін.
Махмұд Ф. ХИЖАЗИ
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті
Университетінің ректоры,
Филология ғылымдарының докторы, профессор,
Каир және Дамаск қалаларындағы
Араб тілі академиясының академигі,
12.07.2006 ж.,
Алматы қ.
Бұл Қазақстан Республикасындағы қазіргі ислам мәдениетінің тарихы бойынша жазылған маңызды кітап. Еңбектің авторы — ірі қазақ ойшылы, дінтанушы ғалым Мұртаза БҰЛҰТАЙ. Ең жоғарғы деңгейдегі ғылыми болмысын түрік, неміс және қазақ университеттерінде шыңдаған ол ағылшын, неміс, араб, түрік тілдерін жетік меңгерген. Ғылыми еңбектер жазады. Автор жан-жақты білімді, әрі көптеген тілдерді терең игерумен қоса тіл, әдебиет, философия салаларының да маманы. Кітапта діни сана мен бүгінгі өмір мәселелеріне көңіл бөліп, ислами ой-пікір мен өзінің ең маңызды ілімдерін, заманауи санадағы және нағыз философиялық санадағы маңызды идеялар қатарын топтастырып, ислам дінінің қазіргі замандағы мән-маңызын түсіндіреді.
Еңбек қазақ оқырманына пайдалы және болашақта одан әрі толықтырылуы мүмкін жүзге жуық тақырыптық арналардан тұрады. Кітап ислам дінінің негіздерімен, оның басты қағидаларымен таныстыра және исламның жалпы қағидаларына сүйене отырып, қазіргі заман мәселелерін саналы түрде талдайды. Бұл құнды еңбек қазіргі қазақ қоғамының алға өрлеуі мен тұрақтылықты сақтауына септігін тигізеді деуге болады. Мен өз басым құндылыққа ие бұл кітаптағы түйткіл мәселелермен танысқаныма қатты қуандым. Себебі, кітаптағы барлық мәселелердің айқын көзқараспен, жан-жақты білімділікпен толыққандығын көре аламыз.
Кітап діндер жайындағы негізгі ұғымдарға сүйене отырып барлық ықыласпен ислам жайында әңгімелеуден басталады. Оның ішінде ислам, Жаратушының бірлігі, өзге діндер, құқық, фиқһ, ақида, тәфсір, хадис, тарих және т.б. мәселелер көтерілген. Осы мәселелердің маңызды деректерге сүйенген түсіндірмелерін, сонау тарихта өткен және қазіргі заманның әйгілі ғұламаларын, араб әлемі мен түріктердің, Үндістан мен Пәкістанның, сонымен қатар, Еуропа шығыстанушы-зерттеушілерінің ой-тұжырымдарын кездестіре аламыз. Автор ислами философияға, оның Батыстың ой-санасына жасаған әсеріне үлкен мән берген. Бұған қоса әл-Фараби, әл-Бируни, Ибн Сина, Ибн Халдун және өзге де ғұламалардың, Албертус Магнус, Декарт, Кант сияқты бір топ Еуропа ойшылдарының пікірлерін жолықтырамыз. Сонымен қатар, испандық мұсылман философ Ибн Туфейлдің Еуропаға әсері жайында да баяндалған. Осылайша автор адамзаттық ой-сана ағымына мұсылмандық ойшылдардың қосқан үлесі хақында әңгімелеп, мәдениеттер сұхбатының көрінісін түсіндіре кетеді. Әрі, автор сол арқылы теология мен дін фәлсәфәсі арасындағы байланыс мәселелерін, әл-Бируни мен Ибн Хазмнан бастап Тайлор мен Малиновскийға дейінгі ойшылдардың пікірлері аясында дін мен қоғам ара қатынасын да қозғаған. Осы тұста үлкен қазақ ғалымының барлық мақалалардағы ойының маңыздылығы зор. Ол діни тақырыптардан осы кезеңгі ойшылдардың пікірлері арқылы жан-жақты толықтанған бір ғана тақырыпты ғана қозғайды.
Автор Қазақстанда діни сананы оятып, зайырлы қоғам құру жайында бірнеше мақалалар ұсынған. Дін өркениетпен тығыз байланыста. Сол себепті, автор бұл тақырыпқа ислам діні тұрғысынан үңіліп, неміс философы Фейербахтың осы мәселе төңірегіндегі ойын келтіре кетіп, тіл, өнер, тарих және қоғамды құрудағы әдет-ғұрып сияқты мәселелермен қатар діннің маңыздылығына да тоқталған. Қазақстан Республикасындағы мемлекет пен дін арасындағы және діни бірлестіктер арасындағы тепе-теңдік жайында да салмақты да салиқалы ойлар білдірген.
Ислам және бейбітшілік тақырыптары кітаптың ең түйінді мәселелерінің бірі. Бұл жерде Құран Кәрім, хадис шәріфке, атақты мұсылман фиқһ ғұламаларының, бұлардың көш басында тұрған, мәселелердің құқықтық негіздерін қалаған әл-Шайбани және өзге де Батыс ойшылдарының пікірлеріне негізделген маңызды тұжырымдарын көреміз. Мұсылмандар қашанда бейбітшілікке үндейді. Олар крест жорығы сияқты қиын-қыстау уақытта да әрдәйім татулыққа шақырған. Бұл, әсіресе, крест жорығы кезіндегі мұсылман батыры Салахаддиннің іс-әрекеттерінен көрініс табады. Шын мұсылман өз отанын құрметтейді, сүйеді, әрі оған қызмет етеді. Ислам шарттарына сай отанды сүю иманнан. Ислам діні қоғам арасындағы бейбітшілікке және отанға қызмет етуге шақырады.
Мұртаза БҰЛҰТАЙ қазіргі замандағы ислам діні мен мұсылмандар жайында көптеген мақалалар арнап, ХХ-ғасырда ислам дінін қабылдаған еуропалықтар мен оның ішінде бір қатар мәшһүр ойшылдардың исламды қабылдау себептері турасында қалам тербеген. Кітапта жаһандану жайында, оның саяси-экономикалық, мәдени тұстары мен осы жаңа аядағы ұлттық тақырып жайында мәселелер бар. Ал, автордың миссионерлердің іс-әрекеттері жөніндегі ұстанымына келер болсақ, оның ойы халықтың бірлігі және Қазақстан Республикасының болашағы халықтың ыдырауында емес, олардың бір тұтастығымен байланысты болуы керек дегенге саяды.
Еңбектегі заманауи мәселелер көптеген тақырыптарға жіктелген. Кейбірі көпшілік көтеріп жүрген мәселелер. Онда адам мүшелерін ауыстыру сияқты бүгінгі заман проблемаларына қатысты діни көзқарас айтылған. Мұндай мәселелердің түгелі дерлік ақыл-сананы құрметтеп, халықтық аңыз-әфсаналар және дін жайындағы қате ұғымдардан алыс тұратын ислами рухта жазылған. Еңбекте өркениеттер арасындағы диалог тақырыбы да қозғалған, себебі оған ислам діні үндейді. Осыған да орай автор өркениеттер қақтығысын жоққа шығарып, Самуил Хантингтонның ой-тұжырымын сынға алады. Әрі бұған қоса дінді ескермей, Пайғамбарды с.ғ.с келемеждеген сол жаман көріністі айыптайды. Автор Құран Кәрім аяттарынан дәлелдер келтіре отырып терроризмді айыптайды. Себебі, Құран аяттары адамзат өмірін бір жағынан қадірлеуді міндеттесе, ал екінші бір жағынан діни еркіндікке баса назар аударады. Дінде зорлық жоқ. Бұған қоса ислам діні дамуға шақырады. Осыған да орай автор электронды үкімет жайында зерттеулер ұсынып, оның қазіргі замандағы маңыздылығы мен ислам әлемінің де одан көп пайда көретінін тілге тиек етеді.
Кітап тақырыптарының арқауы ислам қағидаларына негізделген көзқарас және Қазақстан Республикасының, қазақ ұлтының қазіргі таңдағы шындығына қатысты, әрі мына заман талаптарына сай жазылған. Кітапта Қазақстан, Ресей сияқты бір топ елдердегі демографиялық мәселелерді, өзге елдерде орын алып жатқан халық санының өсуін айғақтайтын мәліметтер келтірілген. Автор ислам дініне дейін осы елде болған көне нанымдарды жандандыру мәселелеріне де тоқтала кеткен. Қазіргі заманның ең маңызды мәселелерінің бірі исламның бейбітшілік, өркениет және диалог жүргізу діні екенін түсіну. Ислам адамдардың өмірін құрметтеп, терроризм мен зұлымдыққа қарсы тұратын дін. Ал, өзге аймақтарға қатысты мәселелерге келер болсақ, онда ол сирек және маңызды тақырыптар. Оның ішінде Кореядағы Ислам діні. Бұл кітаптағы барлық тақырыптардан, сонда келтірілген дәлелдемелер мен мағлұматтардан автордың терең білімділігін көресің. Оның бұл білімі ислам дінінің негіздерін терең ұғынумен қатар қазіргі заман мәселелеріне парасатты көзқараспен қарауға, саф дінмен нығайтылған заманауи мемлекетті құруды түйсінетін қазақылыққа, бейбітшілік пен қоғамдық келісімге және диалогқа негізделген.
Қазақ ойшылының осы құнды еңбегі Қазақстан Республикасының әр көзі ашық оқырманының алдында тұруға әбден лайықты деп сөзімді аяқтай отырып, кітап авторы Мұртаза Бұлұтайға құрметімді білдіремін.
Махмұд Ф. ХИЖАЗИ
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті
Университетінің ректоры,
Филология ғылымдарының докторы, профессор,
Каир және Дамаск қалаларындағы
Араб тілі академиясының академигі,
12.07.2006 ж.,
Алматы қ.
ТҰРСЫНБЕК КӘКІШҰЛЫ
ЗАЙЫРЛЫ ДА ЗИЯЛЫ
Осыдан 5-6 жыл бұрын болуы керек, «Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?» деген кітапты сатып алдым. Оған профессор Рахманқұл БЕРДІБАЙ тілек білдірген екен. Кітапты құнттап отырып оқыдым. Шынында да біз қай уақыттан бері мұсылманбыз деген ойға қалып, түріктердің, оның ішінде өзіміздің қазақтардың қай уақыттан бері ислам дінін ұстанып келе жатқанын білгім келді. Оған дейін «дін – апиын», «діншіл болу – кінә» дейтін коммунистік идеологиямен келе жатқан адамның бірі едім. Қазірдің өзінде діни уағыздың бәріне бой алдырмайтын халім бар. Өйткені, материалистік таныммен тәрбиеленген адам ретінде өмір шындығы мен ғылыми шындықтың, рухани тірлік пен бүгінгі тірліктің арасындағы қарым-қатынастарды, басқалар қалай екенін білмеймін, мен салыстырып отырамын. Сондықтан, бұрыннан діни уағыздарға сыни көзбен қарайтын әдетім бар. Мұртаза Бұлұтайдың аталмыш ғылыми зерттеуін де осы сыни көзқараспен, талдай отырып, біздің ата-баба дінімізді таратып отырған бұл қандай автор екен деген сауалдың жетегінде оқыдым. Сенбейін десем, Мұртазаның 6-7 тілді білетіні, әр жерден әкеліп отырған дәлелдері, Батыстан да, Шығыстан да, бүгінгіден де, бұрынғыдан да келтіріп отырған дәлелдері мені тәнті етті, қанағаттандырды. Сондағы ұққаным, дін дегеніміз әлдебіреулердің әншейінде ойлап тапқаны емес, тек құлшылық етудің амалы ғана емес, өмір сүрудің, тіршілік жасаудың, жалпы, адам болып қалыптасудың жолы екен.
Соның ішінде ежелгі ата-бабаларымыз неше түрлі дінге сеніп келген халық болғанда, олар оп-оңай қалай мұсылман бола қалды деген сұрақ мазалап жүрген. Оның алдында Шоқанның да «қазақтың мұсылмандығына шүбәм бар», дейтін пікірлерін оқып көргем. Біраз жасқа келген адамбын ғой. Сондықтан, ата-бабаларымыздың ислам дінін қабылдауы мен үшін аса маңызды мәселе болатын. Әл-Фарабидің Шығысты аралап кетуі, Бағдад пен Мысырға барып, сол жақта өмір сүруі, сол жақта сүйектерінің қалып қоюы себептері не? Міне, осындай көптеген сауалдар мені мазалаушы еді және шүбәлана қарайтын кездерім көп болатұғын. Осындайда, Мұртазаның аталмыш кітабы менің бетімді мұсылмандыққа бұрды, жүрегімді жұмсартты. Оған дейін Сауд Аравияның королінің шақыруымен қажылыққа барыңыз дегенде, «әлі рухани жағынан дайын емеспін», деп бармағаным бар еді. Құдай сәтін салып, былтыр бір топ азаматтармен умра қажылыққа барып келу нәсіп болды.
Мұртаза Бұлұтайдың «Ата-баба діні» деп аталатын монографиясынан басқа кітаптары мен баспасөз бетінде жарияланып жүрген мақалалары мен сұхбаттарын оқып, осы азаматқа сырттай ішім жылып жүретін. Мұртазамен былтырғы умра зияраты кезінде кездестік. Оның теледидарда айтып жүрген ойлары мен еңбектерін жіті қадағалап жүргендіктен кездесуіміздің өзі көңілдегі бар жақындықты паш еткендей болды. Содан кейін жиі араласатын болдық. Сонда мен Мұртазаның басқа да қырларын көріп, ризашылығым арта берді. Оның өзінің туған халқына деген перзенттік махаббаты, сырттан келген алуан түрлі секталарға қарсы күресуі мені әбден тәнті етті. Ең соңғысы мына Уеллер деген америкалықтың еңбектеріндегі қателіктерді әшкерелеп біраз жерге баруы. Жасыратыны жоқ, біздің философтарымыз да, біздер де диалектикалық материализм негізінде тәрбиеленген халықпыз. Ол әлі біздің бойымыздан шығып кете қойған жоқ. Сондықтан, сырттан келген «жомарт» миссионерлерге данышпандай қарайтындарымыз бар. Тіпті, еуроцентристік көзқарастағыларға қалпағымызды шығарып, бас шұлғып, сәлем беріп тұратындарымыз да бар. Ал, шындығына келгенде ұлттық негіз бірінші болуы керек. Одан кейін басқалардың абзал жақтарын алу мәселесін ойластыруымыз керек. Осы тұрғыдан алғанда да Мұртаза бауырымның ел алдында атқарып жатқан еңбегі зор деп айтар едім.
Нақтылы айтар болсақ, Қазақстанда ислам дінін насихаттау жетіспейді. Кейбір азаматтарымыздың әр түрлі секталардың жетегінде кетіп жатқаны сондықтан шығар деп ойлаймын. Бізде дінге қатысты құқығы аяққа тапталып жатқан азшылық емес, көпшілік деген пікірге толық қосыламын. Біз бәрінің көңілін табамыз деп, сырттан келген секталарға есікті ашып бердік. Олардың ішінде ақша таратып жатқандары да бар көрінеді. Ал, олардың түпкі пиғылы қандай екенін кім тексеріп, анықтап жүр? Қолдарыңыздағы кітап осы тұрғыдан алғанда сырттан келген бүлікшіл ағымдармен күресте таптырмас құрал дер едім. Кітап бес негізгі бағытта жазылған мақалалардан құралған десек болғандай; жүзшақты бет ислам ғылымдарына, жүзшақтысы миссионерлермен күрес мәселесіне, ендігілері ұлттық мәселелерге, оралмандар мәселесіне, тіл, құқық, экономика, саясат, мәдениет, ғылым-білім салаларына бағышталған. Барлығында да Мұртазаның ең басты арманы – ұлттық бірлік пен діни бірлікті сақтау және нығайту, тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай қорғау, дінімізге іріткі салғызбау екені көрініп тұрады. Мен Мұртазаны нағыз дінтанушы және соның ішінде дінді дұрыс насихаттап жүрген азамат ретінде танимын. Оның ұлттық мәселелер жөніндегі ой-толғаныстары да өзіміз айтып жүрген пікірлермен қабысып жүргені қуантады.
Жалпы, бізге не жетпейді? Білім жетпейді. Оның ішінде діни білім жетпейді. Осы жағын нығайтуымыз керек. Діни білімнің жетілуі дегеніміз біздің ауызбірлігіміздің күшеюі деген сөз. Дін бірлікке шақырады, тірлікке шақырады. Діні күшті халықтың ынтымағы да мықты болады, жүз-жүзге, жік-жікке бөлінбейді ол халық. Ол үшін ең алдымен діни кадрларды дайындау сапасын жоғары деңгейге көтеруіміз шарт. Бұл мәселеде де автордың айтқан ойлары ақылға қонымды, жүрекке жағымды. Бізге осындай зайырлы да зиялы діни кадрлар, дінтанушы ғалымдар ауадай қажет. Теріс уағыз жүргізіп жатқан шала оқымыстылар мен дүмшелер елді әбден әурелеп болды. «Болашақ» бағдарламасымен шетте оқып жатқан балалардың біраз бөлігін мұсылман елдеріне, дамыған Азия елдеріне жіберуіміз керек. Болашақ кадрларымыз тек Батыстың білімімен емес, сонымен қатар мұсылман елдерінің, Азияның білімімен де дайындалуы керек деп санаймын.
Сонымен қатар Мұртазаның баспасөз беттерінде мемлекет дін мәселесіне ерекше көңіл бөлуі керек, министрлік деңгейінде діни мекеме ашылуы керек деген ойларына түгелдей қосыламын. Мұртазаға «осы бетіңнен тайма!», деп тілек айтамын. Осы біліміңді бүкіл қазақ ұғатын болсын. Автордың шартараптың дерек көздерінен сұрыптап, біздің халыққа қажетті жерлерін әкеліп отырғаны Қазақстан ғылымына аса қажет. Кімнің тарысы піссе, соның тауығы болып шыға келетін әдеттен, құлдық психологиядан арылуымыз үшін осындай иманды да ұлтжанды ғалымдарымыздың еңбектерін кең насихаттауға жол ашқан жөн.
Тұрсынбек КӘКІШҰЛЫ,
Филология ғылымдарының докторы,
профессор
01.07.2006 ж.
Алматы қ.
Осыдан 5-6 жыл бұрын болуы керек, «Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?» деген кітапты сатып алдым. Оған профессор Рахманқұл БЕРДІБАЙ тілек білдірген екен. Кітапты құнттап отырып оқыдым. Шынында да біз қай уақыттан бері мұсылманбыз деген ойға қалып, түріктердің, оның ішінде өзіміздің қазақтардың қай уақыттан бері ислам дінін ұстанып келе жатқанын білгім келді. Оған дейін «дін – апиын», «діншіл болу – кінә» дейтін коммунистік идеологиямен келе жатқан адамның бірі едім. Қазірдің өзінде діни уағыздың бәріне бой алдырмайтын халім бар. Өйткені, материалистік таныммен тәрбиеленген адам ретінде өмір шындығы мен ғылыми шындықтың, рухани тірлік пен бүгінгі тірліктің арасындағы қарым-қатынастарды, басқалар қалай екенін білмеймін, мен салыстырып отырамын. Сондықтан, бұрыннан діни уағыздарға сыни көзбен қарайтын әдетім бар. Мұртаза Бұлұтайдың аталмыш ғылыми зерттеуін де осы сыни көзқараспен, талдай отырып, біздің ата-баба дінімізді таратып отырған бұл қандай автор екен деген сауалдың жетегінде оқыдым. Сенбейін десем, Мұртазаның 6-7 тілді білетіні, әр жерден әкеліп отырған дәлелдері, Батыстан да, Шығыстан да, бүгінгіден де, бұрынғыдан да келтіріп отырған дәлелдері мені тәнті етті, қанағаттандырды. Сондағы ұққаным, дін дегеніміз әлдебіреулердің әншейінде ойлап тапқаны емес, тек құлшылық етудің амалы ғана емес, өмір сүрудің, тіршілік жасаудың, жалпы, адам болып қалыптасудың жолы екен.
Соның ішінде ежелгі ата-бабаларымыз неше түрлі дінге сеніп келген халық болғанда, олар оп-оңай қалай мұсылман бола қалды деген сұрақ мазалап жүрген. Оның алдында Шоқанның да «қазақтың мұсылмандығына шүбәм бар», дейтін пікірлерін оқып көргем. Біраз жасқа келген адамбын ғой. Сондықтан, ата-бабаларымыздың ислам дінін қабылдауы мен үшін аса маңызды мәселе болатын. Әл-Фарабидің Шығысты аралап кетуі, Бағдад пен Мысырға барып, сол жақта өмір сүруі, сол жақта сүйектерінің қалып қоюы себептері не? Міне, осындай көптеген сауалдар мені мазалаушы еді және шүбәлана қарайтын кездерім көп болатұғын. Осындайда, Мұртазаның аталмыш кітабы менің бетімді мұсылмандыққа бұрды, жүрегімді жұмсартты. Оған дейін Сауд Аравияның королінің шақыруымен қажылыққа барыңыз дегенде, «әлі рухани жағынан дайын емеспін», деп бармағаным бар еді. Құдай сәтін салып, былтыр бір топ азаматтармен умра қажылыққа барып келу нәсіп болды.
Мұртаза Бұлұтайдың «Ата-баба діні» деп аталатын монографиясынан басқа кітаптары мен баспасөз бетінде жарияланып жүрген мақалалары мен сұхбаттарын оқып, осы азаматқа сырттай ішім жылып жүретін. Мұртазамен былтырғы умра зияраты кезінде кездестік. Оның теледидарда айтып жүрген ойлары мен еңбектерін жіті қадағалап жүргендіктен кездесуіміздің өзі көңілдегі бар жақындықты паш еткендей болды. Содан кейін жиі араласатын болдық. Сонда мен Мұртазаның басқа да қырларын көріп, ризашылығым арта берді. Оның өзінің туған халқына деген перзенттік махаббаты, сырттан келген алуан түрлі секталарға қарсы күресуі мені әбден тәнті етті. Ең соңғысы мына Уеллер деген америкалықтың еңбектеріндегі қателіктерді әшкерелеп біраз жерге баруы. Жасыратыны жоқ, біздің философтарымыз да, біздер де диалектикалық материализм негізінде тәрбиеленген халықпыз. Ол әлі біздің бойымыздан шығып кете қойған жоқ. Сондықтан, сырттан келген «жомарт» миссионерлерге данышпандай қарайтындарымыз бар. Тіпті, еуроцентристік көзқарастағыларға қалпағымызды шығарып, бас шұлғып, сәлем беріп тұратындарымыз да бар. Ал, шындығына келгенде ұлттық негіз бірінші болуы керек. Одан кейін басқалардың абзал жақтарын алу мәселесін ойластыруымыз керек. Осы тұрғыдан алғанда да Мұртаза бауырымның ел алдында атқарып жатқан еңбегі зор деп айтар едім.
Нақтылы айтар болсақ, Қазақстанда ислам дінін насихаттау жетіспейді. Кейбір азаматтарымыздың әр түрлі секталардың жетегінде кетіп жатқаны сондықтан шығар деп ойлаймын. Бізде дінге қатысты құқығы аяққа тапталып жатқан азшылық емес, көпшілік деген пікірге толық қосыламын. Біз бәрінің көңілін табамыз деп, сырттан келген секталарға есікті ашып бердік. Олардың ішінде ақша таратып жатқандары да бар көрінеді. Ал, олардың түпкі пиғылы қандай екенін кім тексеріп, анықтап жүр? Қолдарыңыздағы кітап осы тұрғыдан алғанда сырттан келген бүлікшіл ағымдармен күресте таптырмас құрал дер едім. Кітап бес негізгі бағытта жазылған мақалалардан құралған десек болғандай; жүзшақты бет ислам ғылымдарына, жүзшақтысы миссионерлермен күрес мәселесіне, ендігілері ұлттық мәселелерге, оралмандар мәселесіне, тіл, құқық, экономика, саясат, мәдениет, ғылым-білім салаларына бағышталған. Барлығында да Мұртазаның ең басты арманы – ұлттық бірлік пен діни бірлікті сақтау және нығайту, тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай қорғау, дінімізге іріткі салғызбау екені көрініп тұрады. Мен Мұртазаны нағыз дінтанушы және соның ішінде дінді дұрыс насихаттап жүрген азамат ретінде танимын. Оның ұлттық мәселелер жөніндегі ой-толғаныстары да өзіміз айтып жүрген пікірлермен қабысып жүргені қуантады.
Жалпы, бізге не жетпейді? Білім жетпейді. Оның ішінде діни білім жетпейді. Осы жағын нығайтуымыз керек. Діни білімнің жетілуі дегеніміз біздің ауызбірлігіміздің күшеюі деген сөз. Дін бірлікке шақырады, тірлікке шақырады. Діні күшті халықтың ынтымағы да мықты болады, жүз-жүзге, жік-жікке бөлінбейді ол халық. Ол үшін ең алдымен діни кадрларды дайындау сапасын жоғары деңгейге көтеруіміз шарт. Бұл мәселеде де автордың айтқан ойлары ақылға қонымды, жүрекке жағымды. Бізге осындай зайырлы да зиялы діни кадрлар, дінтанушы ғалымдар ауадай қажет. Теріс уағыз жүргізіп жатқан шала оқымыстылар мен дүмшелер елді әбден әурелеп болды. «Болашақ» бағдарламасымен шетте оқып жатқан балалардың біраз бөлігін мұсылман елдеріне, дамыған Азия елдеріне жіберуіміз керек. Болашақ кадрларымыз тек Батыстың білімімен емес, сонымен қатар мұсылман елдерінің, Азияның білімімен де дайындалуы керек деп санаймын.
Сонымен қатар Мұртазаның баспасөз беттерінде мемлекет дін мәселесіне ерекше көңіл бөлуі керек, министрлік деңгейінде діни мекеме ашылуы керек деген ойларына түгелдей қосыламын. Мұртазаға «осы бетіңнен тайма!», деп тілек айтамын. Осы біліміңді бүкіл қазақ ұғатын болсын. Автордың шартараптың дерек көздерінен сұрыптап, біздің халыққа қажетті жерлерін әкеліп отырғаны Қазақстан ғылымына аса қажет. Кімнің тарысы піссе, соның тауығы болып шыға келетін әдеттен, құлдық психологиядан арылуымыз үшін осындай иманды да ұлтжанды ғалымдарымыздың еңбектерін кең насихаттауға жол ашқан жөн.
Тұрсынбек КӘКІШҰЛЫ,
Филология ғылымдарының докторы,
профессор
01.07.2006 ж.
Алматы қ.
ӘБСАТТАР ДЕРБІСӘЛІ
АЛҒЫ СӨЗ
Оқырманның пайдалануына ұсынылып отырған мына қомақты еңбектің авторы Мұртаза БҰЛҰТАЙ еліміздегі санаулы дінтанушы ғалымдардың бірі. Ол араб, парсы, түрік, ағылшын, неміс және орыс тілдеріндегі дерек көздеріндегі мағлұматтарды, еңбектерді, қолжазбаларды, басқа да тілдерде жарық көрген туындыларды оқи алатын, оларға сараптама жасай алатын, ой жүгірте алатын, ақ-қарасын ажырата алатын зерделі қаламгер. Автор, жалпы, ғылыми-публицистикалық шығармаларында Батыстың дерек көздерін өте жақсы пайдаланған. Оның ішінде, әсіресе, біздің ғалымдарымыздың қолы жете бермейтін, қолы жетсе де тіл тұрғысынан қиындық келтіретін бірқатар құнды дүниелерді еркін пайдаланып, бізге жол ашып беріп отыр.
Мұртаза Бұлұтайдың 2000 жылы «Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?» атты үлкен монографиясы жарияланған еді. Осы құнды еңбектің еліміздегі зиялы ортада, ғылыми ортада, әдеби ортада өзінің лайықты жоғары бағасын алғаны қуантады. Мен де аталмыш кітаптың тұсаукесеріне қатысып, өзімнің жүрекжарды ой-пікірімді білдірген едім. Содан бері қарай Мұртаза БҰЛҰТАЙ бұқаралық ақпарат құралдарында дінге, өмірге, қоғамға қатысты өзінің ойларын жазып, асыл азаматтық позициясын білдіріп отырады.
Біз сөз еткелі отырған қолдарыңыздағы кітап автордың бұрынғы зерттеулерінің заңды жалғасы деуге болады. Мұнда ислам дінінің тарихы, тарих сахнасында көтерілуі, бүкіл адамзатқа ортақ құндылықтары, ислам философиясы, дін социологиясы, исламдағы ғибадат, исламдағы салықтар, дін және мәдениет секілді көптеген маңызды мәселелер қозғалған. Еңбекте қазақ сахарасына исламның келуі, соның ішінде, әсіресе, ежелгі ислами орталықтар, 751 жылы қарақытайлар мен мұсылмандардың арасында болған атақты Атлах шайқасы, соған байланысты исламның орнығып, Қазақстанның оңтүстігінде руханият, білім және ғылым орталықтарының ашылып, солардан бірте-бірте үлкен ғұламалардың шыққандығы, жалпы, Орта Азияның түркі халықтарының, оның ішінде қазақ халқының исламды тек қабылдаушы болып қалмастан, қайта ислам мәдениеті мен өркениетіне үлкен үлес қосқандығы нақтылы деректермен дәйектеледі. Осы Мауера-ән-нәһір өлкесінен шыққан Әбу Әли Ибн Сина, Әбу Райхан әл-Бируни, нақты қазақ жеріне келсек, Әбу Насыр әл-Фараби бастаған атақты Отырар ғалымдары плеядасы, Тараздан шыққан әл-Тарази есімді ғұламалар, Каир мен Дамаскідегі мәдениет, ғылым ошақтарында қызмет еткен және сонда қайтыс болған ғалым бабаларымыз туралы терең ой жүгіртіп, деректерге сүйене отырып соны ой толғайды.
Жалпы, осыдан 10-15 жыл бұрынға дейін қазақ жазба әдебиеті Абайдан басталады деп келсек, кейінірек оны шегіндіріп XV-ғасырға дейін апарғамыз. Ал, Мұртаза БҰЛҰТАЙ өзінің нақты дәлелдерімен оны ары қарай 10-шақты ғасырға шегеріп тастайды. Соның дәлелі ретінде Отырардан, Тараздан, Түркістаннан шыққан, Мауера-ән-нәһір мен Орталық Азиядан шыққан ғалымдарымыздың ислам өркениетіне қосқан, жалпы адамзат мәдениетіне қосқан сүбелі еңбектері туралы қызықты, тартымды, тағылымды ойлар айтады.
Мұртаза БҰЛҰТАЙ Қазақстан егемендік алғалы бері ислам дінінің өркендеуі, еліміздегі түрлі діндерді ұстанатын ұлттар мен ұлыстар арасындағы қарым-қатынастардың нығаюы туралы да үнемі қалам тербеп, өзінің дәйекті пікірлерін білдіріп отырады. Сол пікірлерінің ішінен бұқаралық ақпарат құралдарында қазақ және орыс тілдерінде берілген сұхбаттары да осы жинаққа енгізілген. Бұл қадамы өте дұрыс болған деп ойлаймын. Баспасөздің аты баспасөз ғой. Мұртазаның сұхбаттары мен кең көлемді талдау мақалалары кезінде радиода, теледидарда айтылды және газет-журналдарда шықты. Дегенмен, баспасөзе жарияланған материалдар бірте-бірте ұмытылып қалуы мүмкін. Ал, олардың осы кітапқа енуі, кітаптардың кітапханаларға түсуі, дінтанушыларға, өзінің ата дінінің тарихы мен құндылықтарын білгісі келетін жас шәкірттерге, студенттер мен болашақ ғалымдарға таптырмас олжа деп ойлаймын.
1992 жылы қабылданған «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» заңға байланысты, жалпы, дінге байланысты кейбір баспасөз құралдарында, зиялы қауым ортасында пікір таластар болып қалады. Бұл заңды да. Мұртаза БҰЛҰТАЙ осы таластардан сырт қалмастан өзінің терең ойларын, батыл азаматтық позициясын білдіріп тұрады. Міне, сол дүниелердің де осы кітапқа енгізілгенін көріп ризамын. Сондай-ақ, соңғы жылдары бүйректен сирақ шығаратын тәңіршілік немесе ұлттық дінді кіргізуіміз керек деп жүрген адасқан топтардың да қате ойларының жұртты адастырмауын айтып, оны дәйекті дәлелдермен түсіндіріп жазған мақалаларын да кезінде сүйсіне оқығанбыз. Олар өте құнды дүниелер. Олардың да осы кітаптың ішінен орын тапқаны дұрыс болған деп ойлаймын. Жалпы айтайын дегенім, осы шығарманың өн бойынан автордың егемендікке қол жеткізген елімізде халқымыз ислам дінін дұрыс түсініп, өзінің хақ дініне дұрыс бұрылып, оның асыл құндылықтарын дұрыс пайымдап, тіршілікте оны дұрыс жүргізе алса деген ізгі пиғылдағы тиянақты ойларын табуға болады.
Мұртаза бауырымыздың осы еңбегінде дінге, оның өркендеуі мен дұрыс насихатталуына байланысты ойларымен қоса, сондай-ақ, дін және қоғам, қазақ қоғамында діннің рөлі қандай болуы керек, дін қызметкерлерінің атқаратын іс-шаралары, рөлі қандай болуы керек деген мәселелер де көрініс тапқан. Соңғы кездері Батыс әлемінде жарық көріп, бірқатар дау-дамайлар туғызған Самуил Хантингтонның «Өркениеттер қақтығысы» атты кітабына байланысты өзінің әдемі де жүйелі, дәйекті ойларын білдіре кеткені орынды болған. Жалпы, Мұртазаның еңбегінің басты мақсаттарының бірі – дінімізді түрлі «изм»-дерден қорғау, оның асыл құндылықтарына сөз келтіртпеу, исламның ішіндегі бірлік, исламның Қазақстандағы жетекші әрі ірі дін болуына қолқабыс тигізу. Еңбекте діннен басқа қоғамды алаңдатып отырған демографиялық ахуал, шетелдегі бауырларымыздың Қазақстанға оралуы мәселелері, оларды шешу жолдары, сонымен қатар бәрімізді алаңдатып отырған қазақ тілінің өзінің мемлекеттік дәрежесін алуы мәселелері де автордың назарынан тыс қалмаған.
Қазақстан қазір демократиялық қоғам орнатуға батыл бет бұрды. Бұл ретте де автор сол демократия дегеніміз не, оның қоғамымыздағы атқаратын орны, рөлі қандай болуы керек, деген мәселе төңірегінде де жақсы сөз қозғаған. Соңғы жылдары асыл дінімізге кейбір баспасөз құралдарында түрлі «изм»-дерді қосу, қара күйе жағу, жала жабу науқаны да көрініс беріп жатқаны белгілі. Мұртаза бауырымыз асыл дінімізді түрлі «изм»-дерден қорғап, терроризмде дін, ұлт, нәсіл болмайтындығын нақты ашып, жан-жақты көрсете білген. Бұл жөнінде де оның айтар ойлары мен деректері жетерлік. Өткен жылы Дания газеттерінде ислам дінін ұстанып отырған, сан тілді, сан түсті екі миллиардқа жуық мұсылман үмметінің рухани көсемі, соңғы пайғамбар Мұхаммед Ғалайһиссаламды келемеждеп жарияланған суреттерге байланысты да батыл да өткір ойлар айтылған мақалалар бұл еңбектің оқырмандарын тәнті етеріне сенімім кәміл.
Соңғы жылдары қоғамымызды алаңдатқан, елімізде түрлі атпен тармақталып, ел ішінде іріткі салып жатқан адастырушы топтар туралы да қолдарыңыздағы еңбекте орынды ойлар айтылған. Олардың ішінде ата-баба атын жамылған, ислам атын жамылған топтар да бар. 1992 жылғы қабылданған заңның солқылдақ тұстарын тиімді пайдаланып, елімізде тайрандап жатқан миссионерлердің жымысқы ойларын әшкерелеп, олар туралы жазған дүниелері де біз үшін өте құнды. Қазір жұрт ішінде кейде миссионерлердің алдауына еріп, олардың түрлі садақаларына телміріп, атеизмнің 70 жылдық улы уағызы нәтижесінде өзінің ата дінінен алыстап қалғандар да кезігуде. Мұртаза олардың бет пердесін ашатын әдемі дүниелерін осы еңбегінде халқының игілігіне ұсынады.
Қорыта айтқанда, бұл шығарма студенттер, магистранттар, аспиранттар, исламтану, дінтану, жалпы діндер тарихын зерттеушілер мен ізденушілер үшін аса құнды еңбек, әсіресе, дінтану саласы мамандарының үстелінен кетпейтін кітап дер едім. Сол себепті, осындай зерлі де зерделі дүниеге «қош келдің» дей отырып, оқушылардың жүрегіне жете беруіне тілектестігімді білдіремін.
Әбсаттар қажы ДЕРБІСӘЛІ,
Қазақстан мұсылмандар діни басқармасының
Төрағасы, Бас Мүфти,
Филология ғылымдарының докторы, профессор
29.06.2006 ж., Алматы қ.
Оқырманның пайдалануына ұсынылып отырған мына қомақты еңбектің авторы Мұртаза БҰЛҰТАЙ еліміздегі санаулы дінтанушы ғалымдардың бірі. Ол араб, парсы, түрік, ағылшын, неміс және орыс тілдеріндегі дерек көздеріндегі мағлұматтарды, еңбектерді, қолжазбаларды, басқа да тілдерде жарық көрген туындыларды оқи алатын, оларға сараптама жасай алатын, ой жүгірте алатын, ақ-қарасын ажырата алатын зерделі қаламгер. Автор, жалпы, ғылыми-публицистикалық шығармаларында Батыстың дерек көздерін өте жақсы пайдаланған. Оның ішінде, әсіресе, біздің ғалымдарымыздың қолы жете бермейтін, қолы жетсе де тіл тұрғысынан қиындық келтіретін бірқатар құнды дүниелерді еркін пайдаланып, бізге жол ашып беріп отыр.
Мұртаза Бұлұтайдың 2000 жылы «Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?» атты үлкен монографиясы жарияланған еді. Осы құнды еңбектің еліміздегі зиялы ортада, ғылыми ортада, әдеби ортада өзінің лайықты жоғары бағасын алғаны қуантады. Мен де аталмыш кітаптың тұсаукесеріне қатысып, өзімнің жүрекжарды ой-пікірімді білдірген едім. Содан бері қарай Мұртаза БҰЛҰТАЙ бұқаралық ақпарат құралдарында дінге, өмірге, қоғамға қатысты өзінің ойларын жазып, асыл азаматтық позициясын білдіріп отырады.
Біз сөз еткелі отырған қолдарыңыздағы кітап автордың бұрынғы зерттеулерінің заңды жалғасы деуге болады. Мұнда ислам дінінің тарихы, тарих сахнасында көтерілуі, бүкіл адамзатқа ортақ құндылықтары, ислам философиясы, дін социологиясы, исламдағы ғибадат, исламдағы салықтар, дін және мәдениет секілді көптеген маңызды мәселелер қозғалған. Еңбекте қазақ сахарасына исламның келуі, соның ішінде, әсіресе, ежелгі ислами орталықтар, 751 жылы қарақытайлар мен мұсылмандардың арасында болған атақты Атлах шайқасы, соған байланысты исламның орнығып, Қазақстанның оңтүстігінде руханият, білім және ғылым орталықтарының ашылып, солардан бірте-бірте үлкен ғұламалардың шыққандығы, жалпы, Орта Азияның түркі халықтарының, оның ішінде қазақ халқының исламды тек қабылдаушы болып қалмастан, қайта ислам мәдениеті мен өркениетіне үлкен үлес қосқандығы нақтылы деректермен дәйектеледі. Осы Мауера-ән-нәһір өлкесінен шыққан Әбу Әли Ибн Сина, Әбу Райхан әл-Бируни, нақты қазақ жеріне келсек, Әбу Насыр әл-Фараби бастаған атақты Отырар ғалымдары плеядасы, Тараздан шыққан әл-Тарази есімді ғұламалар, Каир мен Дамаскідегі мәдениет, ғылым ошақтарында қызмет еткен және сонда қайтыс болған ғалым бабаларымыз туралы терең ой жүгіртіп, деректерге сүйене отырып соны ой толғайды.
Жалпы, осыдан 10-15 жыл бұрынға дейін қазақ жазба әдебиеті Абайдан басталады деп келсек, кейінірек оны шегіндіріп XV-ғасырға дейін апарғамыз. Ал, Мұртаза БҰЛҰТАЙ өзінің нақты дәлелдерімен оны ары қарай 10-шақты ғасырға шегеріп тастайды. Соның дәлелі ретінде Отырардан, Тараздан, Түркістаннан шыққан, Мауера-ән-нәһір мен Орталық Азиядан шыққан ғалымдарымыздың ислам өркениетіне қосқан, жалпы адамзат мәдениетіне қосқан сүбелі еңбектері туралы қызықты, тартымды, тағылымды ойлар айтады.
Мұртаза БҰЛҰТАЙ Қазақстан егемендік алғалы бері ислам дінінің өркендеуі, еліміздегі түрлі діндерді ұстанатын ұлттар мен ұлыстар арасындағы қарым-қатынастардың нығаюы туралы да үнемі қалам тербеп, өзінің дәйекті пікірлерін білдіріп отырады. Сол пікірлерінің ішінен бұқаралық ақпарат құралдарында қазақ және орыс тілдерінде берілген сұхбаттары да осы жинаққа енгізілген. Бұл қадамы өте дұрыс болған деп ойлаймын. Баспасөздің аты баспасөз ғой. Мұртазаның сұхбаттары мен кең көлемді талдау мақалалары кезінде радиода, теледидарда айтылды және газет-журналдарда шықты. Дегенмен, баспасөзе жарияланған материалдар бірте-бірте ұмытылып қалуы мүмкін. Ал, олардың осы кітапқа енуі, кітаптардың кітапханаларға түсуі, дінтанушыларға, өзінің ата дінінің тарихы мен құндылықтарын білгісі келетін жас шәкірттерге, студенттер мен болашақ ғалымдарға таптырмас олжа деп ойлаймын.
1992 жылы қабылданған «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» заңға байланысты, жалпы, дінге байланысты кейбір баспасөз құралдарында, зиялы қауым ортасында пікір таластар болып қалады. Бұл заңды да. Мұртаза БҰЛҰТАЙ осы таластардан сырт қалмастан өзінің терең ойларын, батыл азаматтық позициясын білдіріп тұрады. Міне, сол дүниелердің де осы кітапқа енгізілгенін көріп ризамын. Сондай-ақ, соңғы жылдары бүйректен сирақ шығаратын тәңіршілік немесе ұлттық дінді кіргізуіміз керек деп жүрген адасқан топтардың да қате ойларының жұртты адастырмауын айтып, оны дәйекті дәлелдермен түсіндіріп жазған мақалаларын да кезінде сүйсіне оқығанбыз. Олар өте құнды дүниелер. Олардың да осы кітаптың ішінен орын тапқаны дұрыс болған деп ойлаймын. Жалпы айтайын дегенім, осы шығарманың өн бойынан автордың егемендікке қол жеткізген елімізде халқымыз ислам дінін дұрыс түсініп, өзінің хақ дініне дұрыс бұрылып, оның асыл құндылықтарын дұрыс пайымдап, тіршілікте оны дұрыс жүргізе алса деген ізгі пиғылдағы тиянақты ойларын табуға болады.
Мұртаза бауырымыздың осы еңбегінде дінге, оның өркендеуі мен дұрыс насихатталуына байланысты ойларымен қоса, сондай-ақ, дін және қоғам, қазақ қоғамында діннің рөлі қандай болуы керек, дін қызметкерлерінің атқаратын іс-шаралары, рөлі қандай болуы керек деген мәселелер де көрініс тапқан. Соңғы кездері Батыс әлемінде жарық көріп, бірқатар дау-дамайлар туғызған Самуил Хантингтонның «Өркениеттер қақтығысы» атты кітабына байланысты өзінің әдемі де жүйелі, дәйекті ойларын білдіре кеткені орынды болған. Жалпы, Мұртазаның еңбегінің басты мақсаттарының бірі – дінімізді түрлі «изм»-дерден қорғау, оның асыл құндылықтарына сөз келтіртпеу, исламның ішіндегі бірлік, исламның Қазақстандағы жетекші әрі ірі дін болуына қолқабыс тигізу. Еңбекте діннен басқа қоғамды алаңдатып отырған демографиялық ахуал, шетелдегі бауырларымыздың Қазақстанға оралуы мәселелері, оларды шешу жолдары, сонымен қатар бәрімізді алаңдатып отырған қазақ тілінің өзінің мемлекеттік дәрежесін алуы мәселелері де автордың назарынан тыс қалмаған.
Қазақстан қазір демократиялық қоғам орнатуға батыл бет бұрды. Бұл ретте де автор сол демократия дегеніміз не, оның қоғамымыздағы атқаратын орны, рөлі қандай болуы керек, деген мәселе төңірегінде де жақсы сөз қозғаған. Соңғы жылдары асыл дінімізге кейбір баспасөз құралдарында түрлі «изм»-дерді қосу, қара күйе жағу, жала жабу науқаны да көрініс беріп жатқаны белгілі. Мұртаза бауырымыз асыл дінімізді түрлі «изм»-дерден қорғап, терроризмде дін, ұлт, нәсіл болмайтындығын нақты ашып, жан-жақты көрсете білген. Бұл жөнінде де оның айтар ойлары мен деректері жетерлік. Өткен жылы Дания газеттерінде ислам дінін ұстанып отырған, сан тілді, сан түсті екі миллиардқа жуық мұсылман үмметінің рухани көсемі, соңғы пайғамбар Мұхаммед Ғалайһиссаламды келемеждеп жарияланған суреттерге байланысты да батыл да өткір ойлар айтылған мақалалар бұл еңбектің оқырмандарын тәнті етеріне сенімім кәміл.
Соңғы жылдары қоғамымызды алаңдатқан, елімізде түрлі атпен тармақталып, ел ішінде іріткі салып жатқан адастырушы топтар туралы да қолдарыңыздағы еңбекте орынды ойлар айтылған. Олардың ішінде ата-баба атын жамылған, ислам атын жамылған топтар да бар. 1992 жылғы қабылданған заңның солқылдақ тұстарын тиімді пайдаланып, елімізде тайрандап жатқан миссионерлердің жымысқы ойларын әшкерелеп, олар туралы жазған дүниелері де біз үшін өте құнды. Қазір жұрт ішінде кейде миссионерлердің алдауына еріп, олардың түрлі садақаларына телміріп, атеизмнің 70 жылдық улы уағызы нәтижесінде өзінің ата дінінен алыстап қалғандар да кезігуде. Мұртаза олардың бет пердесін ашатын әдемі дүниелерін осы еңбегінде халқының игілігіне ұсынады.
Қорыта айтқанда, бұл шығарма студенттер, магистранттар, аспиранттар, исламтану, дінтану, жалпы діндер тарихын зерттеушілер мен ізденушілер үшін аса құнды еңбек, әсіресе, дінтану саласы мамандарының үстелінен кетпейтін кітап дер едім. Сол себепті, осындай зерлі де зерделі дүниеге «қош келдің» дей отырып, оқушылардың жүрегіне жете беруіне тілектестігімді білдіремін.
Әбсаттар қажы ДЕРБІСӘЛІ,
Қазақстан мұсылмандар діни басқармасының
Төрағасы, Бас Мүфти,
Филология ғылымдарының докторы, профессор
29.06.2006 ж., Алматы қ.
МАРАТ ТОҚАШБАЕВ
Марат ТОҚАШБАЕВ
«Президент және Халық» газетінің
Бас редакторы
ҰЛТ ПЕРЗЕНТI[1]
Қазақ халқының тарихында барлық ғұмыр жолын туған елiнiң бақыты мен өркендеуiне бағыштаған тұлғалар аз емес. Солардың бiрi - соңғы жылдары ғылыми еңбектерi, бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған мақалалары және телебағдарламалардағы ерекше ой-ұсыныстарымен көпшiлiктiң назарын аудара бiлген белгiлi дiнтанушы ғалым, қоғам қайраткерi Мұртаза БҰЛҰТАЙ дер едiм. Мұртаза Жүнiсұлының ғылыми-публицистикалық шығармалары негiзiнен дiнтану, тарих, философия, филология, социология, мәдениеттану, құқық, саясаттану, экономика, диаспоратану салаларын қамтитын құнды еңбектер. Мұртазаны жиырмашақты жыл танитын ағасы ретiнде және оның ғылыми-шығармашылық жұмыстарына алғашқылардың бiрi болып қол ұшын берген жан ретiнде оның көпшiлiк бiле бермейтiн иiрiмдi өмiр жолының кейбiр сәттерiн баяндап берсем дегiм келедi.
Мұртаза Бұлұтайдың есiмiн бұл күндерi қазақ жұрты жақсы бiледi. Жасы қырыққа таянған азамат ғылыми шығармашылық салада бiрталай iс тындырды. Ал менiң Мұртазаны бiлуiм 1990 жылдан басталады. Онда Мұртаза жиырмадан ендi ғана асқан балаң жiгiт. Германияда тұратын қандастарымыздың шақыруымен Майндағы Франкфурт қаласына келгенiмде әуежайда Шұғайып Ерол мырзамен бiрге менi күтiп алған осы Мұртаза болатын. Жап жас болса да бiрнеше тiлдердi еркiн меңгерген студенттiң отаншылдық сезiмдерiне таң қалдырмай қоймайтын. Қазақстан туралы бәрiн бiлгiсi келiп тұратын. Сол кезде қазақ зиялыларымен хат жазысып тұрады екен. Үшеумiз Германияны, Голландияны, Бельгия мен Францияны бiрге араладық. Ондаған қандастарымыздың дастарханына бiрге дәм таттық. Кельнде «Милли гөруште» өткен Еуропа мұсылмандары баспалары басшыларының конференциясына бiрге қатыстық. Сол балаң жiгiт бүгiнде тәуелсiз Отанына жанын да, қанын да, бiлiмiн де, бiлiгiн де аямай қызмет етiп жүрген айтулы азаматқа айналды. Сондықтан ол туралы әңгiменi әрiден бастағым келедi.
Мұртаза Жүнiсұлы Бұлұтай тағдырдың тауқыметiмен 1933-1937 жылдары атамекенi Алтайдан Такла-Макан шөлiн, Гималайдың заңғар тауын асып, 1953 жылы Түркияға барып, пана тапқан, тағдырдың азабын тартса да, еркiндiктi өмiрдiң туы еткен батыр қазақ халқының жырақта туған перзентi. Түркияның оңтүстiгiндегi Болқар (Мол қар) тауының етегiнде орналасқан Алтай дейтiн қазақ ауылындағы қарапайым шаруаның үйiнде 1969 жылы дүниеге келген. Ол ауыл мешiтiн салушылардың бiрi һәм имамы, азаншысы болған әкесi Жүнiс Рақиұлының (1922 ж.т.), сонау ХIХ-ғасырдың соңғы ширегi мен ХХ-ғасырдың бас шенiнде дүниеге келген көне көз қариялардың қазақи бояумен әрленген қызықты әңгiмелерiн құлаққа құйып, кiшкентайынан туған халқының асыл қазыналарын бойына сiңiрiп өскен. Жетi баланың әкесi Жүнiс ақсақал ауылда тiршiлiк ету қиындаған соң 1973 жылы Анкара қаласына қоныс тебедi. Қазақстанға келгенге дейiн қазақша мектепке бармаған, радио-теледидар көрмеген Мұртазаның, тiптi 5-6 үй ғана қазағы бар Анкарадай үлкен қалада мектепке барып, өскенiне қарамастан, қазақша шешен сөйлеуiн тек алған ұлттық тәрбиесiнiң мықтылығына және оның туған халқына деген шексiз де өлшеусiз махаббатына жорыған жөн.
Мұртаза Бұлұтай кириллицаға негiзделген қазақ жазуын өз бетiмен үйренiп, сонау 1985 жылы, небары 16 жасында, сол кезде Кеңестер Одағының құрамында болған атамекенi Қазақстанның зиялы қауымына, баспаханаларына хаттар жолдап, елiмен байланыс орнатқан. Ол өзi Қазақстанға келген 1991 жылға дейiн атамекенiмен үнемi байланыста болды. Қайда жүрсе де қазақ халқының мәдениетi мен тарихын, әдебиетi мен тағдырын басқа жұрттарға насихаттаумен болды. Ол 1984-1986 жылдары қазақ тiлiнiң грамматикасы туралы докторлық диссертация жазған Анкара университетiнiң докторанты Ферхат ТАМИР мырзаға қазақша үйретедi. Сол жылдары белгiлi түрколог ғалым, профессор Шүкрү ЕЛЧИН басқаратын Анкарадағы «Түрiк мәдениетiн зерттеу институты» жариялаған Ферхат Тамирдiң «Баркөл қазақтарының тiлi» атты еңбегiнiң алғысөзiнде автор Мұртазаға бiрнеше мәрте зор алғыс айтқан. Мұртаза Бұлұтай сол жылдары «Қымыз және шұбат» атты кiтапты қазақ тiлiнен түрiкшеге аударды. Желтоқсан оқиғалары туралы 1986 жылдың аяғында «Turkiye» газетiнде жарияланған көлемдi мақалаларымен алғашқылардың бiрi болып Түркия жұртшылығына желтоқсан оқиғасы туралы мәлiметтер бередi.Мұртаза Бұлұтай кедей жанұяда туып-өскенiне және материалдық мүмкiндiктерiнiң жоқтың қасы екенiне қарамастан бозбалалық шағында ерлiк деуге тұрарлық iстерге атсалысады. Мәселен, ол 1985-1990 жылдары аралығында қазақ халқының тұрмыстық және қолөнер бұйымдарын ағайындарынан жинастырып, Түркияның Анкара, Стамбул, Измир, Кония, Маниса сияқты iрi қалаларында көрмелер ұйымдастырады. Сонымен қатар, Алтай ауылындағы мектеп оқушыларынан қазақ ұлттық ән-би үйiрмесiн жасақтап, Түркияның жоғарыда аталған қалаларында концерттерге қатыстырады. Мұртазаның орындауындағы қара өлеңдер мен халық күйлерi Анкара, Стамбул және «Азаттық» радиоларының мұрағат қорларында сақтаулы. Мұртаза Бұлұтай өзi студент бола тұрып, Стамбулдағы әйгiлi Босфор университетiнiң профессорлары Гүнай ҚҰТ, Құртұлұш ӨЗТОПЧҰ және Мүбежжел ҚЫЗЫЛТАҢ сияқты түрколог ғалымдарға 1988-1989 жылдары қазақша үйретедi. Университеттiң лингвистикалық лабораториясында Мұртаза оқыған қазақ батырларының жырлары мен қисса-дастандары, шешендiк сөздер мен мақал-мәтелдер арнайы таспаларға жазылған. Қазақстан әлi тәуелсiздiкке қолы жетпеген дәуiрде жасалған осы еңбектер халқымыздың шетелде танылуына және шетелде қазақ мәдениетiнiң алғашқы зерттеушiлерiнiң пайда болуына игi әсерiн тигiздi.
Мұртаза Бұлұтай Түркияның беделдi қоғамдық ұйымдары, оқу орындары мен бұқаралық ақпарат құралдары ұйымдастырған конференциялар мен түрлi деңгейлердегi жиналыстарға қатысып, мақалалар жазып, телебағдарламаларға қатысып, қазақ халқының қилы тарихын, бай мәдениетiн таныстырумен болды. Осы қатардан, ол 1986 жылы Анкарадағы «Фольклорды зерттеу орталығының» өтiнiшiмен Қадыр Мырзалиев және Олжас Сүлейменов сияқты заманауи қазақ қаламгерлерiнiң таңдаулы өлеңдерiн түрiкшеге аударды, екi томдық «Қазақ-Совет поэзиясының антологиясынан» аудармалар жасады, Ахмет Байтұрсынұлы, Мiржақып Дулатұлы, Мұстафа Шоқай сияқты Алаш қайраткерлерiнiң мұраларын насихаттау iсiне үлес қосты. Осының барлығы да Түркиядағы қазақ жастарының арасында ұлттық патриотизмнiң оянуына септiгiн тигiздi.
Мұртазаның болашағынан үмiт күттiретiн азамат екенiне Франкфуртта танысқан кезде-ақ көзiм жеткен-дi. Мұртаза Бұлұтай 1990-1994 жылдары Германияның Кёльн университетiнде оқыды һәм мұсылмандардың қоғамдық ұйымдарында басқарушы қызметтерде болды. 1991-1993 жылдары ҚР Жоғарғы Кеңесiнiң жанындағы әл-Фараби атындағы «Жас таланттарды қолдау қорының» Батыс Еуропадағы өкiлi болған ол Еуропа елдерiне оқу мақсатымен барған жастарымыздың мәселелерiмен етене шұғылданды. Еуропа елдерiне емделуге жiберiлген азаматтарымызға гуманитарлық көмек беретiн қайырымдылық шараларына мұрындық болды. Сондай шаралардың бiрiне сол кезде КСРО-ның Люксембургтағы елшiсi болған белгiлi жазушы Шыңғыс Айтматов зайыбымен қатысып, оң баға берген. Мұртаза Бұлұтай өзi Еуропада бiлiм алған жылдары Еуропа және мұсылман елдерiнен мемлекет қайрат¬керлерiнiң, саясаткерлер мен ғалымдардың, iскер адамдардың Қазақстанға келуiне дәнекер болды. Сол жылдары елiмiзде ашылған кәсiпорындар мен ортақ жобалар күнi бүгiнге дейiн Қазақстан экономикасының игiлiгiне қызмет етуде.
Мұртаза Бұлұтай Қазақстанға қоныс аударған соңғы 16 жылдың көлемiнде 5 кiтап, 200-ге жуық ғылыми-публицистикалық мақалалар жариялады. Оның 2000 жылы «Бiлiм» баспасы жариялаған «Ата-баба дiнi. Түркiлер неге мұсылман болды?» атты көлемдi ғылыми монографиясын «Қазақстан мұсылмандары дiни басқармасы» 2005 жылғы ғылым, бiлiм және техника салаларындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттiк сыйлығына ұсынды. Мұртаза Бұлұтай 1994 жылдан берi қарай елiмiздiң жоғары оқу орындарында жастарымызға дiнтану, мәдениеттану, құқықтану салаларында дәрiстер оқып, ғылыми конференцияларға қатысып, халқына қызмет етуде. Республикалық телеарналардағы пiкiрталас бағдарламаларында, сондай-ақ сұхбаттарында халқымыздың ауызбiршiлiгiн сақтау, елiмiздiң рухани дамуы тұрғысынан ойларын ортаға салып келедi. Мұртаза Бұлұтайдың еңбектерi тұтастай алғанда Қазақстан патриотизмiн насихаттаушы, елiмiздiң iшкi татулығы мен дiнаралық жарасымдылықты нығайтушы, зайырлы қоғамды дәрiптеушi, құқықтық сананы қалыптастырушы мазмұн мен мақсатта екенi байқалады.
Мұртаза Бұлұтай ата дiнiмiз исламның Қазақстанда ғылыми негiзде насихатталуына көп еңбек сiңiрдi. Оның 1992 жылы жарияланған «Құран Кәрiм әлiппесi» атты кiтабы және 4 үн таспадан тұратын «Дiнiмiздi үйренейiк» жинағы республиканың түкпiр-түкпiрiндегi азаматтарымыздың дiннiң негiздерiн ұғынуына жағдай жасады. 2001 жылы «Арыс» баспасынан шыққан «Мұсылман қазақ елiмiз» атты еңбегi оқырмандардың ыстық ықыласына бөлендi. Осы еңбектер Қазақстаннан тыс қазақтар мекендейтiн Өзбекiстан, Қырғызстан, Түрiкменiстан, Ресей, Моңғолия елдерiне дейiн таралды. Ғалымның «Ата-баба дiнi. Түркiлер неге мұсылман болды?» атты ғылыми монографиясы бiрнеше жоғары оқу орындарында арнайы курс құралы ретiнде қолданылды, көптеген ғылыми еңбектерде дерек көзi ретiнде пайдаланылды. Аталмыш еңбектегi сөздiк қорымызға жаңадан енгiзiлген көптеген сөздер бұл күндерi әдеби айналымға кiрiп те кеттi. Ф.ғ.д., профессор Сейдiн Бизақов сияқты тiл ғалымдары жаңадан құрастырылып жатқан қазақ тiлiнiң 15 томдық сөздiгiне Мұртазаның шығармаларында кезiгетiн көптеген жаңа сөздердiң енгiзiлгенi туралы сүйсiне сөйлегенi есiмде. Мұртаза Бұлұтай «Қазақ ұлттық энциклопедиясы» және Түркiстан қаласының 1500, Тараз қаласының 2000 жылдық мерейтойларына орай арнайы жазылған ғылыми мақалалары мен дiн, ұлт, тiл төңiрегiндегi соны ойларын көпшiлiкке паш еттi. Ол ҚМДБ үгiт-насихат бөлiмiнiң меңгерушiсi (2001 ж.) және ҚР Парламентi Мәжiлiсi төрағасының кеңесшiсi (2002-2003 жж.) қызметтерiн атқарды. Мұртаза Қазақстан мұсылмандары дiни басқармасы, Әдiлет Министрлiгi құрамындағы Дiни iстер комитетi сияқты құзырлы мекемелер ұйымдастырған үгiт-насихат тобы құрамында елiмiздiң облыстарын аралап, жұртшылықпен жүздестi, оларға зиянды да адастырушы дiни ағымдар туралы мәлiметтер бере отырып, әсiресе, сырттан келген ыдыратқыш ағымдармен күреске айтарлықтай үлес қосты. Оның дiн атын жамылған экстремиистiк ағымдар, дiни секталар мен ұлтымыздың тұтастығына шабуыл жасап жатқан түрлi ағымдар туралы жасаған мәлiмдемелерiн қалың көпшiлiк жылы қабылдады.
Мұртаза Бұлұтай қайырымдылық iс-шараларға бастамашы ретiнде, дәнекер ретiнде де танымал тұлға. Оның тiкелей атсалысумен шетелдерде оқып жатқан көптеген қазақ жастары шәкiртақы алды. Танымал адамдардан қарапайым ауыл тұрғындарына дейiн бiрқыдыру азаматтарымыздың шетелдерде емделуi және хирургиялық операция жасалуы барысында да көп көмегi тидi. Мұртаза Жүнiсұлы елiмiздiң оқу орындарына, балалар үйлерiне, кiтапханаларына, ауруханаларына, мешiт құрылыстарына көмек беру шараларын ұйымдастырды. Шетелдегi қазақ қандастарымыздың Қазақстанға оралуына қолынан келгенiнше қолқабыс берiп, елiмiздiң оң имиджiн жасауға атсалысты. Ол ғылыми монографиясы мен соңғы кiтабының 7 мың данасын оқырмандарға тегiн таратты.
Мұртаза Бұлұтай бауырымыздың 2006 жылы жарияланған «Дiн және ұлт» атты қомақты кiтабы «Жыл таңдауы» агенттiгi мен «Президент және Халық» газетiнiң бiрлескен жобасы бойынша «Жылдың үздiк кiтабы» атағына лайық деп танылды. «Қазақстан ардагерлерi қауымдастығы» 2007 жылғы «Бауыржан оқулары» шарасы кезiнде Мұртаза Бұлұтайға «Қайырымдылығы үшiн САУАП» медалiн табыс еттi. Бұларға қоса Қазақстан Мұсылмандар дiни басқармасы, Алматы қаласы Әкiмдiгi, әл-Фараби атындағы ҚҰУ, «Иман» республикалық қоры, «Зерде» қоры, Дiни iстер комитетi, ТР Алматы елшiлiгi, Дүниежүзiлiк мұсылман жастар ассамблеясы, Қызылорда облыстық әкiмдiгi, ҚМДБ Имамдардың бiлiмiн жетiлдiру ислам институты, Еуропа Мұсылмандары одағы, Ислам Қоры (Швейцария) қатарлы мекемелер мен ұйымдар Мұртаза Бұлұтайдың еңбектерiн бағалап алғыс хаттармен марапаттағанын айтпай кетуге болмас.
Мұртаза Бұлұтайдың бар арманы – Қазақстанның тәуелсiз де дамыған ел ретiнде тарих сахнасынан өз орнын алуы, қазақ халқының әл-ауқаты жоғары, ұлттық һәм дiни бiрлiгi мығым, зайырлы да зиялы азаматтардан құралған мықты ұлтқа айналуы. Ол осы мақсатқа жету үшiн аянбай еңбек етiп келедi. Мұртаза Жүнiсұлының ғалымдық һәм азаматтық қырын жоғары бағалап ҚМДБ Төрағасы, Бас Мүфти Әбсаттар Дербiсәлi, қаламгерлер Қалдарбек Найманбаев, Қадыр Мырза Әлi, Фариза Оңғарсынова, Мұхтар Шаханов, Қалтай Мұхамеджанов, Шыңғыс Айтматов, Мұхтар Мағауин және тағы басқа ондаған жазушылар мен ғалымдар оң пiкiр бiлдiрдi.
Бiрнеше тiлдерде еркiн сөйлейтiн, ұлттық патриотизмдi өзiне ту еткен Мұртаза бауырымыздың елiмiзге берерi әлi алдымызда деп сенемiн. Құдай амандығын берiп, осы қарқынмен ғылыми-қоғамдық жұмыстарын ары қарай жалғастыра беретiн болса, болашақ ұрпақтарымыздың шынайы мұсылмандық тәрбиеден нәр алып, дамыған өркениеттi халықтардың қатарынан табылатынына сенiмiм кәмiл.
[1] Марат ТОҚАШБАЕВ, Ұлт перзенті, «Президент және халық» газеті, №20(142), 16.05.2008 ж., 7-бет және Марат ТОҚАШБАЕВ, Азамат абыройы, «Қазақ» ұлт газеті, №23(380), 6-7 беттер.
«Президент және Халық» газетінің
Бас редакторы
ҰЛТ ПЕРЗЕНТI[1]
Қазақ халқының тарихында барлық ғұмыр жолын туған елiнiң бақыты мен өркендеуiне бағыштаған тұлғалар аз емес. Солардың бiрi - соңғы жылдары ғылыми еңбектерi, бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған мақалалары және телебағдарламалардағы ерекше ой-ұсыныстарымен көпшiлiктiң назарын аудара бiлген белгiлi дiнтанушы ғалым, қоғам қайраткерi Мұртаза БҰЛҰТАЙ дер едiм. Мұртаза Жүнiсұлының ғылыми-публицистикалық шығармалары негiзiнен дiнтану, тарих, философия, филология, социология, мәдениеттану, құқық, саясаттану, экономика, диаспоратану салаларын қамтитын құнды еңбектер. Мұртазаны жиырмашақты жыл танитын ағасы ретiнде және оның ғылыми-шығармашылық жұмыстарына алғашқылардың бiрi болып қол ұшын берген жан ретiнде оның көпшiлiк бiле бермейтiн иiрiмдi өмiр жолының кейбiр сәттерiн баяндап берсем дегiм келедi.
Мұртаза Бұлұтайдың есiмiн бұл күндерi қазақ жұрты жақсы бiледi. Жасы қырыққа таянған азамат ғылыми шығармашылық салада бiрталай iс тындырды. Ал менiң Мұртазаны бiлуiм 1990 жылдан басталады. Онда Мұртаза жиырмадан ендi ғана асқан балаң жiгiт. Германияда тұратын қандастарымыздың шақыруымен Майндағы Франкфурт қаласына келгенiмде әуежайда Шұғайып Ерол мырзамен бiрге менi күтiп алған осы Мұртаза болатын. Жап жас болса да бiрнеше тiлдердi еркiн меңгерген студенттiң отаншылдық сезiмдерiне таң қалдырмай қоймайтын. Қазақстан туралы бәрiн бiлгiсi келiп тұратын. Сол кезде қазақ зиялыларымен хат жазысып тұрады екен. Үшеумiз Германияны, Голландияны, Бельгия мен Францияны бiрге араладық. Ондаған қандастарымыздың дастарханына бiрге дәм таттық. Кельнде «Милли гөруште» өткен Еуропа мұсылмандары баспалары басшыларының конференциясына бiрге қатыстық. Сол балаң жiгiт бүгiнде тәуелсiз Отанына жанын да, қанын да, бiлiмiн де, бiлiгiн де аямай қызмет етiп жүрген айтулы азаматқа айналды. Сондықтан ол туралы әңгiменi әрiден бастағым келедi.
Мұртаза Жүнiсұлы Бұлұтай тағдырдың тауқыметiмен 1933-1937 жылдары атамекенi Алтайдан Такла-Макан шөлiн, Гималайдың заңғар тауын асып, 1953 жылы Түркияға барып, пана тапқан, тағдырдың азабын тартса да, еркiндiктi өмiрдiң туы еткен батыр қазақ халқының жырақта туған перзентi. Түркияның оңтүстiгiндегi Болқар (Мол қар) тауының етегiнде орналасқан Алтай дейтiн қазақ ауылындағы қарапайым шаруаның үйiнде 1969 жылы дүниеге келген. Ол ауыл мешiтiн салушылардың бiрi һәм имамы, азаншысы болған әкесi Жүнiс Рақиұлының (1922 ж.т.), сонау ХIХ-ғасырдың соңғы ширегi мен ХХ-ғасырдың бас шенiнде дүниеге келген көне көз қариялардың қазақи бояумен әрленген қызықты әңгiмелерiн құлаққа құйып, кiшкентайынан туған халқының асыл қазыналарын бойына сiңiрiп өскен. Жетi баланың әкесi Жүнiс ақсақал ауылда тiршiлiк ету қиындаған соң 1973 жылы Анкара қаласына қоныс тебедi. Қазақстанға келгенге дейiн қазақша мектепке бармаған, радио-теледидар көрмеген Мұртазаның, тiптi 5-6 үй ғана қазағы бар Анкарадай үлкен қалада мектепке барып, өскенiне қарамастан, қазақша шешен сөйлеуiн тек алған ұлттық тәрбиесiнiң мықтылығына және оның туған халқына деген шексiз де өлшеусiз махаббатына жорыған жөн.
Мұртаза Бұлұтай кириллицаға негiзделген қазақ жазуын өз бетiмен үйренiп, сонау 1985 жылы, небары 16 жасында, сол кезде Кеңестер Одағының құрамында болған атамекенi Қазақстанның зиялы қауымына, баспаханаларына хаттар жолдап, елiмен байланыс орнатқан. Ол өзi Қазақстанға келген 1991 жылға дейiн атамекенiмен үнемi байланыста болды. Қайда жүрсе де қазақ халқының мәдениетi мен тарихын, әдебиетi мен тағдырын басқа жұрттарға насихаттаумен болды. Ол 1984-1986 жылдары қазақ тiлiнiң грамматикасы туралы докторлық диссертация жазған Анкара университетiнiң докторанты Ферхат ТАМИР мырзаға қазақша үйретедi. Сол жылдары белгiлi түрколог ғалым, профессор Шүкрү ЕЛЧИН басқаратын Анкарадағы «Түрiк мәдениетiн зерттеу институты» жариялаған Ферхат Тамирдiң «Баркөл қазақтарының тiлi» атты еңбегiнiң алғысөзiнде автор Мұртазаға бiрнеше мәрте зор алғыс айтқан. Мұртаза Бұлұтай сол жылдары «Қымыз және шұбат» атты кiтапты қазақ тiлiнен түрiкшеге аударды. Желтоқсан оқиғалары туралы 1986 жылдың аяғында «Turkiye» газетiнде жарияланған көлемдi мақалаларымен алғашқылардың бiрi болып Түркия жұртшылығына желтоқсан оқиғасы туралы мәлiметтер бередi.Мұртаза Бұлұтай кедей жанұяда туып-өскенiне және материалдық мүмкiндiктерiнiң жоқтың қасы екенiне қарамастан бозбалалық шағында ерлiк деуге тұрарлық iстерге атсалысады. Мәселен, ол 1985-1990 жылдары аралығында қазақ халқының тұрмыстық және қолөнер бұйымдарын ағайындарынан жинастырып, Түркияның Анкара, Стамбул, Измир, Кония, Маниса сияқты iрi қалаларында көрмелер ұйымдастырады. Сонымен қатар, Алтай ауылындағы мектеп оқушыларынан қазақ ұлттық ән-би үйiрмесiн жасақтап, Түркияның жоғарыда аталған қалаларында концерттерге қатыстырады. Мұртазаның орындауындағы қара өлеңдер мен халық күйлерi Анкара, Стамбул және «Азаттық» радиоларының мұрағат қорларында сақтаулы. Мұртаза Бұлұтай өзi студент бола тұрып, Стамбулдағы әйгiлi Босфор университетiнiң профессорлары Гүнай ҚҰТ, Құртұлұш ӨЗТОПЧҰ және Мүбежжел ҚЫЗЫЛТАҢ сияқты түрколог ғалымдарға 1988-1989 жылдары қазақша үйретедi. Университеттiң лингвистикалық лабораториясында Мұртаза оқыған қазақ батырларының жырлары мен қисса-дастандары, шешендiк сөздер мен мақал-мәтелдер арнайы таспаларға жазылған. Қазақстан әлi тәуелсiздiкке қолы жетпеген дәуiрде жасалған осы еңбектер халқымыздың шетелде танылуына және шетелде қазақ мәдениетiнiң алғашқы зерттеушiлерiнiң пайда болуына игi әсерiн тигiздi.
Мұртаза Бұлұтай Түркияның беделдi қоғамдық ұйымдары, оқу орындары мен бұқаралық ақпарат құралдары ұйымдастырған конференциялар мен түрлi деңгейлердегi жиналыстарға қатысып, мақалалар жазып, телебағдарламаларға қатысып, қазақ халқының қилы тарихын, бай мәдениетiн таныстырумен болды. Осы қатардан, ол 1986 жылы Анкарадағы «Фольклорды зерттеу орталығының» өтiнiшiмен Қадыр Мырзалиев және Олжас Сүлейменов сияқты заманауи қазақ қаламгерлерiнiң таңдаулы өлеңдерiн түрiкшеге аударды, екi томдық «Қазақ-Совет поэзиясының антологиясынан» аудармалар жасады, Ахмет Байтұрсынұлы, Мiржақып Дулатұлы, Мұстафа Шоқай сияқты Алаш қайраткерлерiнiң мұраларын насихаттау iсiне үлес қосты. Осының барлығы да Түркиядағы қазақ жастарының арасында ұлттық патриотизмнiң оянуына септiгiн тигiздi.
Мұртазаның болашағынан үмiт күттiретiн азамат екенiне Франкфуртта танысқан кезде-ақ көзiм жеткен-дi. Мұртаза Бұлұтай 1990-1994 жылдары Германияның Кёльн университетiнде оқыды һәм мұсылмандардың қоғамдық ұйымдарында басқарушы қызметтерде болды. 1991-1993 жылдары ҚР Жоғарғы Кеңесiнiң жанындағы әл-Фараби атындағы «Жас таланттарды қолдау қорының» Батыс Еуропадағы өкiлi болған ол Еуропа елдерiне оқу мақсатымен барған жастарымыздың мәселелерiмен етене шұғылданды. Еуропа елдерiне емделуге жiберiлген азаматтарымызға гуманитарлық көмек беретiн қайырымдылық шараларына мұрындық болды. Сондай шаралардың бiрiне сол кезде КСРО-ның Люксембургтағы елшiсi болған белгiлi жазушы Шыңғыс Айтматов зайыбымен қатысып, оң баға берген. Мұртаза Бұлұтай өзi Еуропада бiлiм алған жылдары Еуропа және мұсылман елдерiнен мемлекет қайрат¬керлерiнiң, саясаткерлер мен ғалымдардың, iскер адамдардың Қазақстанға келуiне дәнекер болды. Сол жылдары елiмiзде ашылған кәсiпорындар мен ортақ жобалар күнi бүгiнге дейiн Қазақстан экономикасының игiлiгiне қызмет етуде.
Мұртаза Бұлұтай Қазақстанға қоныс аударған соңғы 16 жылдың көлемiнде 5 кiтап, 200-ге жуық ғылыми-публицистикалық мақалалар жариялады. Оның 2000 жылы «Бiлiм» баспасы жариялаған «Ата-баба дiнi. Түркiлер неге мұсылман болды?» атты көлемдi ғылыми монографиясын «Қазақстан мұсылмандары дiни басқармасы» 2005 жылғы ғылым, бiлiм және техника салаларындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттiк сыйлығына ұсынды. Мұртаза Бұлұтай 1994 жылдан берi қарай елiмiздiң жоғары оқу орындарында жастарымызға дiнтану, мәдениеттану, құқықтану салаларында дәрiстер оқып, ғылыми конференцияларға қатысып, халқына қызмет етуде. Республикалық телеарналардағы пiкiрталас бағдарламаларында, сондай-ақ сұхбаттарында халқымыздың ауызбiршiлiгiн сақтау, елiмiздiң рухани дамуы тұрғысынан ойларын ортаға салып келедi. Мұртаза Бұлұтайдың еңбектерi тұтастай алғанда Қазақстан патриотизмiн насихаттаушы, елiмiздiң iшкi татулығы мен дiнаралық жарасымдылықты нығайтушы, зайырлы қоғамды дәрiптеушi, құқықтық сананы қалыптастырушы мазмұн мен мақсатта екенi байқалады.
Мұртаза Бұлұтай ата дiнiмiз исламның Қазақстанда ғылыми негiзде насихатталуына көп еңбек сiңiрдi. Оның 1992 жылы жарияланған «Құран Кәрiм әлiппесi» атты кiтабы және 4 үн таспадан тұратын «Дiнiмiздi үйренейiк» жинағы республиканың түкпiр-түкпiрiндегi азаматтарымыздың дiннiң негiздерiн ұғынуына жағдай жасады. 2001 жылы «Арыс» баспасынан шыққан «Мұсылман қазақ елiмiз» атты еңбегi оқырмандардың ыстық ықыласына бөлендi. Осы еңбектер Қазақстаннан тыс қазақтар мекендейтiн Өзбекiстан, Қырғызстан, Түрiкменiстан, Ресей, Моңғолия елдерiне дейiн таралды. Ғалымның «Ата-баба дiнi. Түркiлер неге мұсылман болды?» атты ғылыми монографиясы бiрнеше жоғары оқу орындарында арнайы курс құралы ретiнде қолданылды, көптеген ғылыми еңбектерде дерек көзi ретiнде пайдаланылды. Аталмыш еңбектегi сөздiк қорымызға жаңадан енгiзiлген көптеген сөздер бұл күндерi әдеби айналымға кiрiп те кеттi. Ф.ғ.д., профессор Сейдiн Бизақов сияқты тiл ғалымдары жаңадан құрастырылып жатқан қазақ тiлiнiң 15 томдық сөздiгiне Мұртазаның шығармаларында кезiгетiн көптеген жаңа сөздердiң енгiзiлгенi туралы сүйсiне сөйлегенi есiмде. Мұртаза Бұлұтай «Қазақ ұлттық энциклопедиясы» және Түркiстан қаласының 1500, Тараз қаласының 2000 жылдық мерейтойларына орай арнайы жазылған ғылыми мақалалары мен дiн, ұлт, тiл төңiрегiндегi соны ойларын көпшiлiкке паш еттi. Ол ҚМДБ үгiт-насихат бөлiмiнiң меңгерушiсi (2001 ж.) және ҚР Парламентi Мәжiлiсi төрағасының кеңесшiсi (2002-2003 жж.) қызметтерiн атқарды. Мұртаза Қазақстан мұсылмандары дiни басқармасы, Әдiлет Министрлiгi құрамындағы Дiни iстер комитетi сияқты құзырлы мекемелер ұйымдастырған үгiт-насихат тобы құрамында елiмiздiң облыстарын аралап, жұртшылықпен жүздестi, оларға зиянды да адастырушы дiни ағымдар туралы мәлiметтер бере отырып, әсiресе, сырттан келген ыдыратқыш ағымдармен күреске айтарлықтай үлес қосты. Оның дiн атын жамылған экстремиистiк ағымдар, дiни секталар мен ұлтымыздың тұтастығына шабуыл жасап жатқан түрлi ағымдар туралы жасаған мәлiмдемелерiн қалың көпшiлiк жылы қабылдады.
Мұртаза Бұлұтай қайырымдылық iс-шараларға бастамашы ретiнде, дәнекер ретiнде де танымал тұлға. Оның тiкелей атсалысумен шетелдерде оқып жатқан көптеген қазақ жастары шәкiртақы алды. Танымал адамдардан қарапайым ауыл тұрғындарына дейiн бiрқыдыру азаматтарымыздың шетелдерде емделуi және хирургиялық операция жасалуы барысында да көп көмегi тидi. Мұртаза Жүнiсұлы елiмiздiң оқу орындарына, балалар үйлерiне, кiтапханаларына, ауруханаларына, мешiт құрылыстарына көмек беру шараларын ұйымдастырды. Шетелдегi қазақ қандастарымыздың Қазақстанға оралуына қолынан келгенiнше қолқабыс берiп, елiмiздiң оң имиджiн жасауға атсалысты. Ол ғылыми монографиясы мен соңғы кiтабының 7 мың данасын оқырмандарға тегiн таратты.
Мұртаза Бұлұтай бауырымыздың 2006 жылы жарияланған «Дiн және ұлт» атты қомақты кiтабы «Жыл таңдауы» агенттiгi мен «Президент және Халық» газетiнiң бiрлескен жобасы бойынша «Жылдың үздiк кiтабы» атағына лайық деп танылды. «Қазақстан ардагерлерi қауымдастығы» 2007 жылғы «Бауыржан оқулары» шарасы кезiнде Мұртаза Бұлұтайға «Қайырымдылығы үшiн САУАП» медалiн табыс еттi. Бұларға қоса Қазақстан Мұсылмандар дiни басқармасы, Алматы қаласы Әкiмдiгi, әл-Фараби атындағы ҚҰУ, «Иман» республикалық қоры, «Зерде» қоры, Дiни iстер комитетi, ТР Алматы елшiлiгi, Дүниежүзiлiк мұсылман жастар ассамблеясы, Қызылорда облыстық әкiмдiгi, ҚМДБ Имамдардың бiлiмiн жетiлдiру ислам институты, Еуропа Мұсылмандары одағы, Ислам Қоры (Швейцария) қатарлы мекемелер мен ұйымдар Мұртаза Бұлұтайдың еңбектерiн бағалап алғыс хаттармен марапаттағанын айтпай кетуге болмас.
Мұртаза Бұлұтайдың бар арманы – Қазақстанның тәуелсiз де дамыған ел ретiнде тарих сахнасынан өз орнын алуы, қазақ халқының әл-ауқаты жоғары, ұлттық һәм дiни бiрлiгi мығым, зайырлы да зиялы азаматтардан құралған мықты ұлтқа айналуы. Ол осы мақсатқа жету үшiн аянбай еңбек етiп келедi. Мұртаза Жүнiсұлының ғалымдық һәм азаматтық қырын жоғары бағалап ҚМДБ Төрағасы, Бас Мүфти Әбсаттар Дербiсәлi, қаламгерлер Қалдарбек Найманбаев, Қадыр Мырза Әлi, Фариза Оңғарсынова, Мұхтар Шаханов, Қалтай Мұхамеджанов, Шыңғыс Айтматов, Мұхтар Мағауин және тағы басқа ондаған жазушылар мен ғалымдар оң пiкiр бiлдiрдi.
Бiрнеше тiлдерде еркiн сөйлейтiн, ұлттық патриотизмдi өзiне ту еткен Мұртаза бауырымыздың елiмiзге берерi әлi алдымызда деп сенемiн. Құдай амандығын берiп, осы қарқынмен ғылыми-қоғамдық жұмыстарын ары қарай жалғастыра беретiн болса, болашақ ұрпақтарымыздың шынайы мұсылмандық тәрбиеден нәр алып, дамыған өркениеттi халықтардың қатарынан табылатынына сенiмiм кәмiл.
[1] Марат ТОҚАШБАЕВ, Ұлт перзенті, «Президент және халық» газеті, №20(142), 16.05.2008 ж., 7-бет және Марат ТОҚАШБАЕВ, Азамат абыройы, «Қазақ» ұлт газеті, №23(380), 6-7 беттер.
ЕРТАЙ АЙҒАЛИҰЛЫ
СҮЙЕР ҰЛЫҢ БОЛСА – СЕН СҮЙ
НЕМЕСЕ БҰЛҰТАЙ СЫНДЫ ҰЛАНДАРЫМЫЗ
КӨП БОЛСА ҒОЙ, ШІРКІН![1]
Біздің халқымыздың мінезі қызық. Жүрегін алаулата көтеріп, жанын шүберекке түйіп, маңдайын қасқа боранға беріп, наркескен сөздер айтып, жай оғына кеудесін тосып жүрген есіл ерлерінің кеудесінен итереді. Абай бабамыздың «Сүйер ұлың болса – сен сүй, сүйенерге жарар ол» деген отты сөздеріне құлақ аспайды. Әйтеуір, өзін сүйген ұлынан бір кінәрат табуға тырысады. Түймедейін түйедей етіп жаны тап-таза, ары ақша қардай әппақ ұлын құлға айналдырғысы келіп, небір сөздерді боратады-ай келіп! Әрине, қалың бұқара бала сияқты ма, әлде аңқау ма, үркердей топтың айтағына еріп жүре береді...
Тәуелсіздігіміз келгелі дініміз, тіліміз жанданды, рухымыз тірілді. Жап-жас өндірдей мемлекетіміздің тәуелсіздігін баянды ету жолында небір күрескерлер шықты. Қазақты тарыдай шашыратқан кәпір заман артта қалды. Тағдыр талайымен ығып шетке кеткен қазақ оралман болып атамекеніне оралып жатты. Солардың ішінен де білімдар да батыл, өр де кең тынысты азаматтар шықты. Соның бірі өткен бейсенбіде ғана «Дін және ұлт» деген кітабының тұсаукесерін өткізген Мұртаза Бұлұтай. Осы бір есім кейінгі оншақты жылдың көлемінде жұлдыздай жарқырап шықты. Білігі мол, білімі терең, батыл, жауына аяусыз, сөзі мірдің оғындай Мұртаза өз ойын ашық та, бүкпесіз, қылыштың жүзіндей өткір етіп айта бастады. Бір ғажабы ол жазған мақалалары өзіне оқырманын магниттей тартады. Тілі бұдырсыз, ойы тұщымды. Тағы бір көңіл аударатынымыз оның «ақылды» жаулары өздерінің міндетін әлгі мақаладан оқығаннан кейін мойындап, Мұртазаға қос қолын ала ұмтылғанын да естідік.
Құлжаның асығындай ғана жігітіміз бәріне үлгереді. Басқа-басқа, ағылшын, неміс, араб, түркі тілдерінде еркін көсіледі. «Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?» атты монографиясы шықты. Араға алты жыл салып, алты жүз бет етіп, мінеки, қалың кітабын ұсынып отыр. Найзағайдай жарқ-жұрқ еткен мақалаларын оқып: «Пәле! Қазақ болсаң осындай бол!» - деп сүйсініп отырасың. Мұртаза Бұлұтай бауырымызды жете тану үшін осы кітабын толық оқып шық. Ұлтшыл, отаншыл азамат екенін жаныңа тоқисың.
Қазір елімізде көзге көрінбейтін соғыс жүріп жатыр. Соның ең бастысы – Тәуелсіздігімізді көздің жанарындай сақтау. Қазақ ел бола ма, әлде жаһандану әлемі жұтып жібере ме? Жегі құрттай жеген ішкі жау жаман. Жиырмасыншы ғасыр қазақ үшін қасірет ғасыры болды. Шыбындай қырылған аштық жылдары... Репрессия... Соғыс... Солтүстігімізді дінсіздердің жайлауы. Әсіресе, Қызыл империя ислам дінін қазақ арасынан аластауға тырысты. Тамыры тереңге кеткен дініміз өлген жоқ. Бірақ ұрпақ азды, алпыс екі тамырымыз уланды, көкірек сарайымызды құлдық психология жайлады.
Соғысты жауларымыз енді іштей қаулатты. Соғысқа қарсы соғыс жариялап Мұртазалар шықты. Ұлт, дін мәселесіне келгенде шынында да Мұртаза Бұлұтай аяусыз. Ешкімді де бет қаратпайды. Бойындағы бар күшін, жанын, жалынын соған жұмсайды. Кітаптағы мақалалар соны дәлелдейді. Жай ғана шайпау мақалалар, қызыл сөз емес, отты, терең, білікті, білімді сөздер. Арыстандай айбаттанады, жолбарыстай шамырқанады, көк бөрідей қауып алады. Бізге осындай ұлдар керек! Бұлұтайлар көп болса ғой, шіркін! Қытай қаймығып, орыс ойланар еді. Сүйер ұлдарымыз бар. Сүйейік оларды. Қасында болайық. Ал, Мұртаза бауырым, сен осы қайтпас қайсарлығыңнан тайма! Біз сенімен біргеміз!
Ертай АЙҒАЛИҰЛЫ
Қазақстан-ZAMAN газетінің
Бас редакторы
[1] Ертай Айғалиұлы, Сүйер ұлың болса, сен сүй, «Қазақстан-ZAMAN» газеті, №49(612), 01.12.2006 ж.
НЕМЕСЕ БҰЛҰТАЙ СЫНДЫ ҰЛАНДАРЫМЫЗ
КӨП БОЛСА ҒОЙ, ШІРКІН![1]
Біздің халқымыздың мінезі қызық. Жүрегін алаулата көтеріп, жанын шүберекке түйіп, маңдайын қасқа боранға беріп, наркескен сөздер айтып, жай оғына кеудесін тосып жүрген есіл ерлерінің кеудесінен итереді. Абай бабамыздың «Сүйер ұлың болса – сен сүй, сүйенерге жарар ол» деген отты сөздеріне құлақ аспайды. Әйтеуір, өзін сүйген ұлынан бір кінәрат табуға тырысады. Түймедейін түйедей етіп жаны тап-таза, ары ақша қардай әппақ ұлын құлға айналдырғысы келіп, небір сөздерді боратады-ай келіп! Әрине, қалың бұқара бала сияқты ма, әлде аңқау ма, үркердей топтың айтағына еріп жүре береді...
Тәуелсіздігіміз келгелі дініміз, тіліміз жанданды, рухымыз тірілді. Жап-жас өндірдей мемлекетіміздің тәуелсіздігін баянды ету жолында небір күрескерлер шықты. Қазақты тарыдай шашыратқан кәпір заман артта қалды. Тағдыр талайымен ығып шетке кеткен қазақ оралман болып атамекеніне оралып жатты. Солардың ішінен де білімдар да батыл, өр де кең тынысты азаматтар шықты. Соның бірі өткен бейсенбіде ғана «Дін және ұлт» деген кітабының тұсаукесерін өткізген Мұртаза Бұлұтай. Осы бір есім кейінгі оншақты жылдың көлемінде жұлдыздай жарқырап шықты. Білігі мол, білімі терең, батыл, жауына аяусыз, сөзі мірдің оғындай Мұртаза өз ойын ашық та, бүкпесіз, қылыштың жүзіндей өткір етіп айта бастады. Бір ғажабы ол жазған мақалалары өзіне оқырманын магниттей тартады. Тілі бұдырсыз, ойы тұщымды. Тағы бір көңіл аударатынымыз оның «ақылды» жаулары өздерінің міндетін әлгі мақаладан оқығаннан кейін мойындап, Мұртазаға қос қолын ала ұмтылғанын да естідік.
Құлжаның асығындай ғана жігітіміз бәріне үлгереді. Басқа-басқа, ағылшын, неміс, араб, түркі тілдерінде еркін көсіледі. «Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?» атты монографиясы шықты. Араға алты жыл салып, алты жүз бет етіп, мінеки, қалың кітабын ұсынып отыр. Найзағайдай жарқ-жұрқ еткен мақалаларын оқып: «Пәле! Қазақ болсаң осындай бол!» - деп сүйсініп отырасың. Мұртаза Бұлұтай бауырымызды жете тану үшін осы кітабын толық оқып шық. Ұлтшыл, отаншыл азамат екенін жаныңа тоқисың.
Қазір елімізде көзге көрінбейтін соғыс жүріп жатыр. Соның ең бастысы – Тәуелсіздігімізді көздің жанарындай сақтау. Қазақ ел бола ма, әлде жаһандану әлемі жұтып жібере ме? Жегі құрттай жеген ішкі жау жаман. Жиырмасыншы ғасыр қазақ үшін қасірет ғасыры болды. Шыбындай қырылған аштық жылдары... Репрессия... Соғыс... Солтүстігімізді дінсіздердің жайлауы. Әсіресе, Қызыл империя ислам дінін қазақ арасынан аластауға тырысты. Тамыры тереңге кеткен дініміз өлген жоқ. Бірақ ұрпақ азды, алпыс екі тамырымыз уланды, көкірек сарайымызды құлдық психология жайлады.
Соғысты жауларымыз енді іштей қаулатты. Соғысқа қарсы соғыс жариялап Мұртазалар шықты. Ұлт, дін мәселесіне келгенде шынында да Мұртаза Бұлұтай аяусыз. Ешкімді де бет қаратпайды. Бойындағы бар күшін, жанын, жалынын соған жұмсайды. Кітаптағы мақалалар соны дәлелдейді. Жай ғана шайпау мақалалар, қызыл сөз емес, отты, терең, білікті, білімді сөздер. Арыстандай айбаттанады, жолбарыстай шамырқанады, көк бөрідей қауып алады. Бізге осындай ұлдар керек! Бұлұтайлар көп болса ғой, шіркін! Қытай қаймығып, орыс ойланар еді. Сүйер ұлдарымыз бар. Сүйейік оларды. Қасында болайық. Ал, Мұртаза бауырым, сен осы қайтпас қайсарлығыңнан тайма! Біз сенімен біргеміз!
Ертай АЙҒАЛИҰЛЫ
Қазақстан-ZAMAN газетінің
Бас редакторы
[1] Ертай Айғалиұлы, Сүйер ұлың болса, сен сүй, «Қазақстан-ZAMAN» газеті, №49(612), 01.12.2006 ж.
СОВЕТ-ХАН ҒАББАСОВ
Совет‑Хан ҒАББАСОВ
Жазушы‑дәрігер,
педагогика ғылымдарының докторы,
Махамбет сыйлығының лауреаты.
ТЕОЛОГИЯ мен ФИЛОСОФИЯ этиологиясы[1]
Жалпы ғылым атаулының генезисі, немесе, түп‑тамыры неде? Иә болмаса, адам құдіреті мен тіршілігінің гносеологиясы қайда? – деп толғанып көрген жөн сияқты. Әйтседе, бұл мәселені барынша ұтымды, тұжырымдап қысқа қайыру – бұл мақаладағы басты талап болмақ! Өйткені, телегей теңіз ойға жетелейтін, шеті мен шегі жоқ сауалдың – тек тегіне ғана көңіл аударсақ та, тақырыбымыздың табиғаты адам болымысына барып тірелетінін анық байқауға болады. Тек, осы түсініктің өзінен‑ақ – Адам – Табиғат – Ғылым – бір үндестікте екенін ұғыну қиын емес. Олай болса, адам санасының жетілуімен ашылған, бүгінгі қолданыстағы ғылымның екі саласы – Табиғи (естественный) ғылым және Рухани (гуманитарный) ғылым – деп, аталып жүргені де белгілі. Ендеше, осынау ұзақ‑сонар мәселенің этиологиясын қысқа қайырып, немесе, тектік себебін мүлдем жаңа көзқараспен айтар болсақ :
1) Табиғи ғылымның тегі – адамның Тән қажеттілігінен туындаса;
2) Рухани ғылымның тегі – Жан қажеттілігінен жетілетіндігі анық .
Бұл жаратылыстың – өзгермейтін тұрақты заңдылығы десекте болады. Сонымен, Адам мен Ғылым егіз екен!..
Сөз жоқ, жер бетінен адамзат қауымының жойылуымен бірге, бүгінгі таңғажайып жетістіктерге жетіп отырған Табиғи және Рухани ғылым салалары да із‑түссіз ғайып болары ақиқат. Сондықтан да, адамзатқа Жан мен Тән тәрбиелерінің үндестіктері туралы терең толғанып, қатты ойланатын мезгілі жетті. Өйткені, осы екі үндестік қана рух қуатына негіз болмақ! Рухы биік жандар ғана рухани байлық жасай алатыны белгілі. Мінеки, осынау адам бойындағы – Тән – Жан – Рух – атты үш жүйенің гносеологиясы да, тек білім‑ғылыммен ғана жетілетіні ақиқат. Осыдан келіп, сол білім‑ғылымның тегі қайдан шығады дейтін заңды сауал туындайды. Міне соған мысал іздеп көрсек, адам алғаш рет отты игеру арқылы – оның жылуы мен жарығынан бүгінгі Физиканың негізі қаланса, ал тамақ пісіру әрекетімен Химияның негізі ашылып, күллі Табиғи ғылымның алғашқы қадамы жасалғанын түсінеміз.
Ал, өзімізге белгілі ғылымның екінші саласы – Руханияттың негізі – сөз, жанның азығы ретінде бүкіл рухани байлығымызды жасайтыны да рас!.. Олай болса, Аллаһтан түскен Құран Кәрімді күллі ғылыми танымның рухани көзі деудің жөні бар. Оны Жаратушы, тек адам үшін ғана түсірген ғой. Ендеше, Теология мен Философия ілімдерінің түп‑тамырының бір екендігі дау тудырмаса керек.
Жалпы бұлардың өзара ұқсастығымен қоса, тәулік ішіндегі күн мен түн тәрізді айырмашылықтары да аз емес. Осы айырмашылықтарды анық байқап, терең ұғындыру үшін, ұстаздыққа жетілген ғұламалардың қажеттігі айдан анық. Ондай ұстаздарды іздеген жөн, еріксіз осы саладағы ғалымдардың еңбектеріне үңілуге тура келеді. Бұл да айтқанға оңай көрінгенімен, осыншама игілікті игерудің өзі де оңай шаруа емес. Әйтседе, кімдер бар дейтін сауал бәрібір мазаңды ала береді. Сірә, міне осындай ізденістің нәтижесі болар, жақында Мұртаза Бұлұтай ініміздің – «Ата‑баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?» (Алматы, 2000 ж.), «Мұсылман қазақ еліміз» (Алматы, 2001 ж.), «Бурханизм туралы шындық» (Алматы, 2003 ж.), «Дін және Ұлт» (Алматы, 2006 ж.) – атты іргелі ғылыми еңбектерімен танысып шықтым.
Осы ғылыми еңбектерден жоғарыдағы мен іздестіріп отырған – теология – фәлсәфә – тарих – этнология – социология – шығыстану – түркология – мәдениеттану – дінтану – антропология – археология – филология – мәселелері бірсыдырғы үндесе зерттелгені қанағаттанғандық сезімге бөледі. «Ата‑баба діні...» атты монографиялық еңбекке алғы сөз жазған – ф.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА академигі Рахманқұл Бердібай және ф.ғ.д., профессор Аманжол Қасабек – ғұламалардың талдауларымен ұқыпты түрде таныстым. Белгілі ақынымыз, Қазақстанның халық жазушысы Қадыр Мырза Әли және м.ғ.д., профессор, академик Мұрат Каримов мырзалардың пікірлерінде де шындық бар.
Әділетін айтсақ, М. Бұлұтайдың бұл монографиясы өзінің алдына қойған аса биік мақсатына орай, бұрын‑соңды ана тілінде айтылып көрмеген күрделі де батыл құрылымына лайық – жүйе мен қисын (логика) үндесе өріліпті. Жеті‑сегіз тілді еркін меңгерген Мұртаза бауырымыз, мұхитта жүзген киттей ойнап, айтар ойын түйдектете қотарып сапыра білген. Егер оқып отырған адамның дайындығы жетсе, әрбір тақырыптың ішінен, соншама мол ақпарат пен дәл айтылған деректерге еріксіз айызың қанғандай әсерге бөлейді. Мұның дәлелін көргіміз келсе, тек мазмұнына көз жүгіртсек жетіп жатыр. Тоғыз бөлімнен тұратын ғылыми еңбектің сан‑алуан тарауларынан мысал келтірсек те болады. Бірақ, бұл тым ұзаққа созылып, шұбалаңқы жайсыздыққа ұшыратар еді. Сондықтан да түсінген жанға, әр тақырыптың өзі‑ақ ішкі мазмұнына кепілдік беріп тұрғаны анық. Мінеки, көңіл аударыңыз:
БІРІНШІ БӨЛІМ ЕКІНШІ БӨЛІМ
ТАРИХ – МӘДЕНИЕТ – ДІНДЕР ТҮРКІЛЕР ҚАБЫЛҒАН ДІНДЕР
І тарау Қадым дәуірдегі Орталық Азия І тарау Дін туралы түсінік
ІІ тарау Қ. Д. Орталық Азия нәсілдері ІІ тарау Көптәңірлі діндер
ІІІ тарау Афанасьев дәу‑гі Орталық Азия ІІІ тарау Көптәңірлі, к‑күшті‑рухты
ІУ тарау Қола дәу‑і және Афан‑ев мәден‑ті сенімдердің формалары
( м.б. 3500-1000) ІІІ.1‑8.Тотемизм; Анимизм; Натур‑м;
У тарау м.б. І‑мыңжыл‑ғы Ор. Азия мәд‑ті Шаманизм; Бұтқақұлдық; Отқа‑қ;
УІ тарау Сақтар Будизм; Манихизм;
УІІ тарау Үйсіндер ІУ тарау Біртәңірлі (монотеистік)дін;
УІІІ тарау Қаңлылар 1. Иаһұдилік (иудаизм)
ІХ тарау Хұн патша‑нан бұрынғы (м.б.ІУ‑Уғ.) 2. Христиандық (мәсіхшілік)
Орталық Азия мәден‑не шолу 3. Хақ дін Ислам
Х тарау Хұн патша‑ы (м.б.204 – м.к.216) У тарау Исламның ерекше
ХІ тарау Ежелгі дәуір мәдениеттері қасиеттері
ХІІ тарау Түркі қағандығы; Құрықандар
ХІУ‑У тарау Соғдылар; Қырғыздар (480-Х ғ.)
Үшінші бөлім ХУІ тараудан тұрады. Қалған бөлімдердің ішінде де атеистік қоғамнан шыққан адам‑ы таң‑тамаша ететін тақырып көп.
Мәселен, басқа бөлімдердегі сан‑сала ғылыми ақпараттар мен білімге толы деректерді айтпағанда, тек Сегізінші – Тоғызыншы бөлімдегі, Ата‑баба жолының қазақ тарихындағы кейбір аспектілері мен ислам және әдет‑ғұрыптар жайында айтылған жаңалықтар да жетіп жатыр. Қысқартып қорыта айтар болсақ, иісі қазақ қауымына берер білімі мен тәлімі мол еңбек деп түйіндесек, ешқандай да артық айтқанымыз емес...
Мұртаза бауырымыздың ‑ «Дін және Ұлт» және «Мұсылман қазақ еліміз» – деген кітаптары да, аса үлкен жауапкершілікпен жазылып, бүгінгі әділеті мен тәртібі жоқ қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді қозғайды. Тіпті осы кітаптарды оқи отырып, оның нағыз әмбебап дінтанушы, білімдар теолог фәлсәфашы ғалым екеніне шәк жоқ. Сондықтан да, ол қай ортада болса да, кез келген мәселені жүйелі де қисынды айтып, шешен сөйлеп отырады. Адамдардағы мұндай құбылыстар, сөз жоқ, оның сан‑сала ақылмандығын байқатары хақ. Мұртаза Бұлұтайдың «Мұсылман қазақ еліміз» атты кітабындағы – «Гөте және хақ дін ислам» деген мақаласынан үзінді келтіре отырып, көтерген мәселедегі танымдық сипаттарды аңғартқым келеді;
«Әсілі, Гөтенің хақ дін ислам мен исламдық шығысқа деген махаббаты, алғысы һәм еміренуі хақында Алмания уә Түркия сықылды мемлекеттерде ертеден‑ақ жазылып һәм айтылып келе жатыр. Біз де осы мақала арқылы еліміздің оқырман жұртшылығының назарын аударуды жөн көрдік.
Аталмыш жинақта Гөтенің;
· Әз пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) туралы 3 арнау өлеңі;
· Исламдық шығыстың белгілі ақыны Хожа Хафиз туралы 6 өлеңі;
· Мұсылмандар ерекше құрметтейтін 4 әйел‑аналарымыз хақындағы 2 өлең;
· Исламдық шығыстың белгілі есімі Зылихаға арналған 8 өлең;
· Исламдық шығыс әдебиетінің белгілі есімдері Жалаладдин Рүми (1207-1273, Түркиядағы Қония қаласында қайтыс болған ғұлама, ойшыл, суфи), Шаһ Зижан, Атымтай Жомарт, Мұхаммед Шәмседин, Осман патшалығының сол кездегі шайхұлисламы Әбұссұғұд Әфенди, Низами, Сағди, Жами, Бақи жөніндегі жиырмашақты өлеңі;
· Ақсақ Темір падишаһ хақындағы 3 өлеңі;
· Исламдық Шығысқа тән тақырыптарда, атап айтқанда – Самарқанд, Бұхара, Бағдат қалаларына, бұлбұл, хұри (хор қызы), сонымен қатар пайғамбарымыз Хазіреті Мұхаммед Мұстафаның (с.а.у.) 622 жылы Меккеден Мәдинеге көшуіне, діни фәтуәларға (бітімдерге) Аллаһ жолында залым патшаның кесірінен қашып, бір үңгірдің ішін паналап, ұйықтап қалған жеті әулиеге және қасиетті кітабымыз Құран Кәримге т.т. арналған жиырмашақты өлеңдері бар.
Бүкіл әлемнің жаратушысы һәм билеушісі ретінде Аллаһ Тағаланы «Гүте Нахт» яғный «Хайырлы кеш» атты өлеңінде Гөте былай деп тағриф қылады;
Шығыс Құдайдікі,
Батыс та Құдайдікі,
Теріскей мен Күнгейдегі жерлер,
Оның қолындағы тыныштықта дем алады !
Ал, қасиетті кітабымыз Құран Кәримнің әр‑Рахман сүресінде Аллаһ Тағала былай деген;
« Ол Аллаһ, екі күншығыстың және
Екі күнбатыстың Раббы‑дүр!
Олай болса Раббыларыңның қайсы
Нығыметтерін өтірік дейсіңдер!»
Міне, Гөтенің барша адамзатқа жіберілген ең соңғы Құдайы бұлақпен үндестігі!» – дей келіп, алып отырған мәселесін жан‑жақты сипаттап, Мұртаза‑теолог одан ары тереңдей береді. Ол оқырманын осылайша сендіре отырып, тақырыптың маңызы мен мәнін жымдастырып жібереді.
Мұртаза Бұлұтайдың быйыл 2006 жылы қазан айында жарық көрген «Дін және Ұлт» атты ғылыми және публистикалық мақалалар жинағына енген материалдардың құндылығы бірінен‑бірі өткендей маңызды. Мәселен, «Исламтану», «Ислам философиясы», «Дін философиясы мен теологияның арақатынасы туралы», «Дін және мәдениет», немесе, «Қазақ пен ортаазиялықтардың ұлттығын кімнен қорғау керек», «Қазақтың ұлттығына нұқсан келтіретін диссертацияларға әрқашанда қарсы боламыз» т.б. толып жатқан әлеуметтік маңызы зор сұхбаттары да кітапқа енгізіліпті. Соңғы айтылған мақалаға аз‑кем тоқталуға тура келіп тұр. Бұл мақаладағы проблема, тіпті жан шошынарлықтай сорақылықа арналады. Мұнда, филология ғылымдарының кандидаты, талантты абайтанушы Жабал Шойынбеттің мақаласы жайында, оған қарсы хат ұйымдастырған академик Ғарифолла Есімнің «Ана тілі» (18.05.2006 ж.) газетіндегі материалы жайында қатты күйініп толғанады. Мысал келтірелік:
«Себебі, бұның алдында америкалық миссионер Чарльз Уеллердің кандидаттық қорғауы жөнінде халқымыздың ардақты азаматтары, еліміздің шынайы патриот зиялылары Мұрат Қалматаев, Мекемтас Мырзахметов, Тұрсынбек Кәкішұлы, Қадыр Мырза Әли, Сейдін Бизақов, Айгүл Ісімақова және Марат Тоқашбаев қол қойған «Ашық хатты» көптеген газеттерден оқып, әбден разы болған едім. Ұлт зиялыларының осы хатына жауап сияқты жазылған Ғ. Есім бастаған топтың хатында бір де бір ғылыми дәлелдің жоқтығын көріп, таң қалдым», – деп басталатын мақаладағы оның азаматтық ұстанымдары аса өткір және ғылыми дәлелдерге ғана сүйенетіні байқалды. Бұл мақаласында ол – Ч. Уеллердің жалған диссертациясын – қолдап қорғамақшы болған ғалымдардың дәлелдерін тоғыз түрлі нұсқалы пікірлерімен тас‑талқанын шығарыпты. Автор бұл мақаласын былайша қортындылапты: «Бірақ, шетелден келген маманға ерекше мәміле жасауына, оның қазақ халқының абыройына тиісуіне, тарихы мен руханиятын бұрмалауына, ұлттық тұтастығына нұқсан келтіретін әрекеттермен шұғылдануына қарсымыз. Егер Чарльз Уеллер шетелден келіп, Жетекшіге Ғарифолла Есімді алып, протестант мәдениетіне байланысты, протестанттардың ішкі мәселелеріне байланысты бұрын зерттелмеген, ашылмаған бір мәселені зерттеп, қорғайтын болса, оған қалай қарсы боламыз? Бұрын да Ғарифолла Есім мырза қорғатқан диссертацияларға іштей наразы болсақ та, неге ашық қарсылық жасамадық?! Себебі – олар өз діндерінің ішкі мәселесімен шұғылданды да, қазаққа тиіскен жоқ еді» – дей келіп, Мұртаза қортындысын былай түйіндейді;
«Демек, патриот зиялылардың «шетелдік мамандар тіл емес, дін үйретіп келеді» дегені осылайша шындыққа сай болып отыр. Чарльз Уеллердің үйретіп отырғаны дін, заңгер Мэтт Бристолдың да үйретіп отырғаны дін. Менің таң қалғаным, газеттерде, теледидарда, Ч. Уеллерге байланысты хабарлар шығып жатқанда, диссертациялық кеңес төтенше отырыс жасап, аталмыш жұмысты ВАК‑тен қайтарып алу мәселесін неге талқыламаған ?.. Менің ойымша бұл әл‑Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің атын ұятқа қалдыратын мәселе, тіпті иісі қазақтың ортақ мәселесі деп айтар едім. Қазақстанда қазақ халқының ар‑намысына тиетін, оның ұлттығына, мемлекеттігіне, мәдениетіне шабуыл жасайтын еңбектердің ғылыми атақ алуына әрқашан да қарсы боламыз» – деп қортындылаған Мұртазаның тұжырымын оқып, «тура биде туған жоқ» дейтін сөз осы азаматқа айтылғандай естілсе, ал жатқа сатылып халқының намысын қорлаған ғалымсымақтарға «туғанды биде‑иман жоқ» дейтіні арналған‑ау, – деп жүрегіміз шерге толып күрсінбеске шара жоқ еді. Құрметті оқырман қауым, Мұртаза Бұлұтай мырзаның әрқайсысы 40,0 баспа табақ көлемнен тұратын, үш кітаптан алынған – үш мақаланың ұлттық құндылығы осындай екеніне, ризашылық пікірімді білдіргенді жөн көрдім. Ал, телегей теңіз күйінде қалған басқа тақырыптар мен мақалалардың мәдениетімізге қосар үлесі ұлан‑ғайыр екені сөзсіз! Жалпы соңғы жылдарда, оқырмандарының ерекше көңілінен шығып жүрген дінтанушы‑ғұлама Мұртаза Бұлұтай мен абайтанушы‑ғалым Жабал Шойынбетті, халық қалаулысы, дарынды әнші Бекболат Тілеуханды барынша әділ түрде азаматтықтарын айтып, ер мінезді жүздерінің нұры тасығанын тілер едім. Кезінде бұлардың – Абайды кришнаиттерден сақтап қалғандары да есімізде! Онда да қазақ философ ойшылдарының ағаттықтарымен алысып, жоғарыдағы жалалы диссертация тәрізді, кришнаит мәселесі де білім министрлігінің қатаң шешімімен аяқталған еді. Бұл екі мәселеде, өз тамыры мен тегінен шықпаған, еліміздегі философияның еліктегіштігі мен әлсіздігін көрсетіп отыр. Сондықтан, философ ғалымдарымыз шамданып‑шамырқанбай‑ақ, азаматтық парасаттарымен ойланғандары жөн. Себебі, ғылым атаулының ‑ атасы саналатын, ақылмандық ілімінің абыройлы болғаны, келешек ұрпағымыздың тәрбиесіне керек...
30.10.2006 ж.
[1] Этиология – ғылыми себептері
Жазушы‑дәрігер,
педагогика ғылымдарының докторы,
Махамбет сыйлығының лауреаты.
ТЕОЛОГИЯ мен ФИЛОСОФИЯ этиологиясы[1]
Жалпы ғылым атаулының генезисі, немесе, түп‑тамыры неде? Иә болмаса, адам құдіреті мен тіршілігінің гносеологиясы қайда? – деп толғанып көрген жөн сияқты. Әйтседе, бұл мәселені барынша ұтымды, тұжырымдап қысқа қайыру – бұл мақаладағы басты талап болмақ! Өйткені, телегей теңіз ойға жетелейтін, шеті мен шегі жоқ сауалдың – тек тегіне ғана көңіл аударсақ та, тақырыбымыздың табиғаты адам болымысына барып тірелетінін анық байқауға болады. Тек, осы түсініктің өзінен‑ақ – Адам – Табиғат – Ғылым – бір үндестікте екенін ұғыну қиын емес. Олай болса, адам санасының жетілуімен ашылған, бүгінгі қолданыстағы ғылымның екі саласы – Табиғи (естественный) ғылым және Рухани (гуманитарный) ғылым – деп, аталып жүргені де белгілі. Ендеше, осынау ұзақ‑сонар мәселенің этиологиясын қысқа қайырып, немесе, тектік себебін мүлдем жаңа көзқараспен айтар болсақ :
1) Табиғи ғылымның тегі – адамның Тән қажеттілігінен туындаса;
2) Рухани ғылымның тегі – Жан қажеттілігінен жетілетіндігі анық .
Бұл жаратылыстың – өзгермейтін тұрақты заңдылығы десекте болады. Сонымен, Адам мен Ғылым егіз екен!..
Сөз жоқ, жер бетінен адамзат қауымының жойылуымен бірге, бүгінгі таңғажайып жетістіктерге жетіп отырған Табиғи және Рухани ғылым салалары да із‑түссіз ғайып болары ақиқат. Сондықтан да, адамзатқа Жан мен Тән тәрбиелерінің үндестіктері туралы терең толғанып, қатты ойланатын мезгілі жетті. Өйткені, осы екі үндестік қана рух қуатына негіз болмақ! Рухы биік жандар ғана рухани байлық жасай алатыны белгілі. Мінеки, осынау адам бойындағы – Тән – Жан – Рух – атты үш жүйенің гносеологиясы да, тек білім‑ғылыммен ғана жетілетіні ақиқат. Осыдан келіп, сол білім‑ғылымның тегі қайдан шығады дейтін заңды сауал туындайды. Міне соған мысал іздеп көрсек, адам алғаш рет отты игеру арқылы – оның жылуы мен жарығынан бүгінгі Физиканың негізі қаланса, ал тамақ пісіру әрекетімен Химияның негізі ашылып, күллі Табиғи ғылымның алғашқы қадамы жасалғанын түсінеміз.
Ал, өзімізге белгілі ғылымның екінші саласы – Руханияттың негізі – сөз, жанның азығы ретінде бүкіл рухани байлығымызды жасайтыны да рас!.. Олай болса, Аллаһтан түскен Құран Кәрімді күллі ғылыми танымның рухани көзі деудің жөні бар. Оны Жаратушы, тек адам үшін ғана түсірген ғой. Ендеше, Теология мен Философия ілімдерінің түп‑тамырының бір екендігі дау тудырмаса керек.
Жалпы бұлардың өзара ұқсастығымен қоса, тәулік ішіндегі күн мен түн тәрізді айырмашылықтары да аз емес. Осы айырмашылықтарды анық байқап, терең ұғындыру үшін, ұстаздыққа жетілген ғұламалардың қажеттігі айдан анық. Ондай ұстаздарды іздеген жөн, еріксіз осы саладағы ғалымдардың еңбектеріне үңілуге тура келеді. Бұл да айтқанға оңай көрінгенімен, осыншама игілікті игерудің өзі де оңай шаруа емес. Әйтседе, кімдер бар дейтін сауал бәрібір мазаңды ала береді. Сірә, міне осындай ізденістің нәтижесі болар, жақында Мұртаза Бұлұтай ініміздің – «Ата‑баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?» (Алматы, 2000 ж.), «Мұсылман қазақ еліміз» (Алматы, 2001 ж.), «Бурханизм туралы шындық» (Алматы, 2003 ж.), «Дін және Ұлт» (Алматы, 2006 ж.) – атты іргелі ғылыми еңбектерімен танысып шықтым.
Осы ғылыми еңбектерден жоғарыдағы мен іздестіріп отырған – теология – фәлсәфә – тарих – этнология – социология – шығыстану – түркология – мәдениеттану – дінтану – антропология – археология – филология – мәселелері бірсыдырғы үндесе зерттелгені қанағаттанғандық сезімге бөледі. «Ата‑баба діні...» атты монографиялық еңбекке алғы сөз жазған – ф.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА академигі Рахманқұл Бердібай және ф.ғ.д., профессор Аманжол Қасабек – ғұламалардың талдауларымен ұқыпты түрде таныстым. Белгілі ақынымыз, Қазақстанның халық жазушысы Қадыр Мырза Әли және м.ғ.д., профессор, академик Мұрат Каримов мырзалардың пікірлерінде де шындық бар.
Әділетін айтсақ, М. Бұлұтайдың бұл монографиясы өзінің алдына қойған аса биік мақсатына орай, бұрын‑соңды ана тілінде айтылып көрмеген күрделі де батыл құрылымына лайық – жүйе мен қисын (логика) үндесе өріліпті. Жеті‑сегіз тілді еркін меңгерген Мұртаза бауырымыз, мұхитта жүзген киттей ойнап, айтар ойын түйдектете қотарып сапыра білген. Егер оқып отырған адамның дайындығы жетсе, әрбір тақырыптың ішінен, соншама мол ақпарат пен дәл айтылған деректерге еріксіз айызың қанғандай әсерге бөлейді. Мұның дәлелін көргіміз келсе, тек мазмұнына көз жүгіртсек жетіп жатыр. Тоғыз бөлімнен тұратын ғылыми еңбектің сан‑алуан тарауларынан мысал келтірсек те болады. Бірақ, бұл тым ұзаққа созылып, шұбалаңқы жайсыздыққа ұшыратар еді. Сондықтан да түсінген жанға, әр тақырыптың өзі‑ақ ішкі мазмұнына кепілдік беріп тұрғаны анық. Мінеки, көңіл аударыңыз:
БІРІНШІ БӨЛІМ ЕКІНШІ БӨЛІМ
ТАРИХ – МӘДЕНИЕТ – ДІНДЕР ТҮРКІЛЕР ҚАБЫЛҒАН ДІНДЕР
І тарау Қадым дәуірдегі Орталық Азия І тарау Дін туралы түсінік
ІІ тарау Қ. Д. Орталық Азия нәсілдері ІІ тарау Көптәңірлі діндер
ІІІ тарау Афанасьев дәу‑гі Орталық Азия ІІІ тарау Көптәңірлі, к‑күшті‑рухты
ІУ тарау Қола дәу‑і және Афан‑ев мәден‑ті сенімдердің формалары
( м.б. 3500-1000) ІІІ.1‑8.Тотемизм; Анимизм; Натур‑м;
У тарау м.б. І‑мыңжыл‑ғы Ор. Азия мәд‑ті Шаманизм; Бұтқақұлдық; Отқа‑қ;
УІ тарау Сақтар Будизм; Манихизм;
УІІ тарау Үйсіндер ІУ тарау Біртәңірлі (монотеистік)дін;
УІІІ тарау Қаңлылар 1. Иаһұдилік (иудаизм)
ІХ тарау Хұн патша‑нан бұрынғы (м.б.ІУ‑Уғ.) 2. Христиандық (мәсіхшілік)
Орталық Азия мәден‑не шолу 3. Хақ дін Ислам
Х тарау Хұн патша‑ы (м.б.204 – м.к.216) У тарау Исламның ерекше
ХІ тарау Ежелгі дәуір мәдениеттері қасиеттері
ХІІ тарау Түркі қағандығы; Құрықандар
ХІУ‑У тарау Соғдылар; Қырғыздар (480-Х ғ.)
Үшінші бөлім ХУІ тараудан тұрады. Қалған бөлімдердің ішінде де атеистік қоғамнан шыққан адам‑ы таң‑тамаша ететін тақырып көп.
Мәселен, басқа бөлімдердегі сан‑сала ғылыми ақпараттар мен білімге толы деректерді айтпағанда, тек Сегізінші – Тоғызыншы бөлімдегі, Ата‑баба жолының қазақ тарихындағы кейбір аспектілері мен ислам және әдет‑ғұрыптар жайында айтылған жаңалықтар да жетіп жатыр. Қысқартып қорыта айтар болсақ, иісі қазақ қауымына берер білімі мен тәлімі мол еңбек деп түйіндесек, ешқандай да артық айтқанымыз емес...
Мұртаза бауырымыздың ‑ «Дін және Ұлт» және «Мұсылман қазақ еліміз» – деген кітаптары да, аса үлкен жауапкершілікпен жазылып, бүгінгі әділеті мен тәртібі жоқ қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді қозғайды. Тіпті осы кітаптарды оқи отырып, оның нағыз әмбебап дінтанушы, білімдар теолог фәлсәфашы ғалым екеніне шәк жоқ. Сондықтан да, ол қай ортада болса да, кез келген мәселені жүйелі де қисынды айтып, шешен сөйлеп отырады. Адамдардағы мұндай құбылыстар, сөз жоқ, оның сан‑сала ақылмандығын байқатары хақ. Мұртаза Бұлұтайдың «Мұсылман қазақ еліміз» атты кітабындағы – «Гөте және хақ дін ислам» деген мақаласынан үзінді келтіре отырып, көтерген мәселедегі танымдық сипаттарды аңғартқым келеді;
«Әсілі, Гөтенің хақ дін ислам мен исламдық шығысқа деген махаббаты, алғысы һәм еміренуі хақында Алмания уә Түркия сықылды мемлекеттерде ертеден‑ақ жазылып һәм айтылып келе жатыр. Біз де осы мақала арқылы еліміздің оқырман жұртшылығының назарын аударуды жөн көрдік.
Аталмыш жинақта Гөтенің;
· Әз пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) туралы 3 арнау өлеңі;
· Исламдық шығыстың белгілі ақыны Хожа Хафиз туралы 6 өлеңі;
· Мұсылмандар ерекше құрметтейтін 4 әйел‑аналарымыз хақындағы 2 өлең;
· Исламдық шығыстың белгілі есімі Зылихаға арналған 8 өлең;
· Исламдық шығыс әдебиетінің белгілі есімдері Жалаладдин Рүми (1207-1273, Түркиядағы Қония қаласында қайтыс болған ғұлама, ойшыл, суфи), Шаһ Зижан, Атымтай Жомарт, Мұхаммед Шәмседин, Осман патшалығының сол кездегі шайхұлисламы Әбұссұғұд Әфенди, Низами, Сағди, Жами, Бақи жөніндегі жиырмашақты өлеңі;
· Ақсақ Темір падишаһ хақындағы 3 өлеңі;
· Исламдық Шығысқа тән тақырыптарда, атап айтқанда – Самарқанд, Бұхара, Бағдат қалаларына, бұлбұл, хұри (хор қызы), сонымен қатар пайғамбарымыз Хазіреті Мұхаммед Мұстафаның (с.а.у.) 622 жылы Меккеден Мәдинеге көшуіне, діни фәтуәларға (бітімдерге) Аллаһ жолында залым патшаның кесірінен қашып, бір үңгірдің ішін паналап, ұйықтап қалған жеті әулиеге және қасиетті кітабымыз Құран Кәримге т.т. арналған жиырмашақты өлеңдері бар.
Бүкіл әлемнің жаратушысы һәм билеушісі ретінде Аллаһ Тағаланы «Гүте Нахт» яғный «Хайырлы кеш» атты өлеңінде Гөте былай деп тағриф қылады;
Шығыс Құдайдікі,
Батыс та Құдайдікі,
Теріскей мен Күнгейдегі жерлер,
Оның қолындағы тыныштықта дем алады !
Ал, қасиетті кітабымыз Құран Кәримнің әр‑Рахман сүресінде Аллаһ Тағала былай деген;
« Ол Аллаһ, екі күншығыстың және
Екі күнбатыстың Раббы‑дүр!
Олай болса Раббыларыңның қайсы
Нығыметтерін өтірік дейсіңдер!»
Міне, Гөтенің барша адамзатқа жіберілген ең соңғы Құдайы бұлақпен үндестігі!» – дей келіп, алып отырған мәселесін жан‑жақты сипаттап, Мұртаза‑теолог одан ары тереңдей береді. Ол оқырманын осылайша сендіре отырып, тақырыптың маңызы мен мәнін жымдастырып жібереді.
Мұртаза Бұлұтайдың быйыл 2006 жылы қазан айында жарық көрген «Дін және Ұлт» атты ғылыми және публистикалық мақалалар жинағына енген материалдардың құндылығы бірінен‑бірі өткендей маңызды. Мәселен, «Исламтану», «Ислам философиясы», «Дін философиясы мен теологияның арақатынасы туралы», «Дін және мәдениет», немесе, «Қазақ пен ортаазиялықтардың ұлттығын кімнен қорғау керек», «Қазақтың ұлттығына нұқсан келтіретін диссертацияларға әрқашанда қарсы боламыз» т.б. толып жатқан әлеуметтік маңызы зор сұхбаттары да кітапқа енгізіліпті. Соңғы айтылған мақалаға аз‑кем тоқталуға тура келіп тұр. Бұл мақаладағы проблема, тіпті жан шошынарлықтай сорақылықа арналады. Мұнда, филология ғылымдарының кандидаты, талантты абайтанушы Жабал Шойынбеттің мақаласы жайында, оған қарсы хат ұйымдастырған академик Ғарифолла Есімнің «Ана тілі» (18.05.2006 ж.) газетіндегі материалы жайында қатты күйініп толғанады. Мысал келтірелік:
«Себебі, бұның алдында америкалық миссионер Чарльз Уеллердің кандидаттық қорғауы жөнінде халқымыздың ардақты азаматтары, еліміздің шынайы патриот зиялылары Мұрат Қалматаев, Мекемтас Мырзахметов, Тұрсынбек Кәкішұлы, Қадыр Мырза Әли, Сейдін Бизақов, Айгүл Ісімақова және Марат Тоқашбаев қол қойған «Ашық хатты» көптеген газеттерден оқып, әбден разы болған едім. Ұлт зиялыларының осы хатына жауап сияқты жазылған Ғ. Есім бастаған топтың хатында бір де бір ғылыми дәлелдің жоқтығын көріп, таң қалдым», – деп басталатын мақаладағы оның азаматтық ұстанымдары аса өткір және ғылыми дәлелдерге ғана сүйенетіні байқалды. Бұл мақаласында ол – Ч. Уеллердің жалған диссертациясын – қолдап қорғамақшы болған ғалымдардың дәлелдерін тоғыз түрлі нұсқалы пікірлерімен тас‑талқанын шығарыпты. Автор бұл мақаласын былайша қортындылапты: «Бірақ, шетелден келген маманға ерекше мәміле жасауына, оның қазақ халқының абыройына тиісуіне, тарихы мен руханиятын бұрмалауына, ұлттық тұтастығына нұқсан келтіретін әрекеттермен шұғылдануына қарсымыз. Егер Чарльз Уеллер шетелден келіп, Жетекшіге Ғарифолла Есімді алып, протестант мәдениетіне байланысты, протестанттардың ішкі мәселелеріне байланысты бұрын зерттелмеген, ашылмаған бір мәселені зерттеп, қорғайтын болса, оған қалай қарсы боламыз? Бұрын да Ғарифолла Есім мырза қорғатқан диссертацияларға іштей наразы болсақ та, неге ашық қарсылық жасамадық?! Себебі – олар өз діндерінің ішкі мәселесімен шұғылданды да, қазаққа тиіскен жоқ еді» – дей келіп, Мұртаза қортындысын былай түйіндейді;
«Демек, патриот зиялылардың «шетелдік мамандар тіл емес, дін үйретіп келеді» дегені осылайша шындыққа сай болып отыр. Чарльз Уеллердің үйретіп отырғаны дін, заңгер Мэтт Бристолдың да үйретіп отырғаны дін. Менің таң қалғаным, газеттерде, теледидарда, Ч. Уеллерге байланысты хабарлар шығып жатқанда, диссертациялық кеңес төтенше отырыс жасап, аталмыш жұмысты ВАК‑тен қайтарып алу мәселесін неге талқыламаған ?.. Менің ойымша бұл әл‑Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің атын ұятқа қалдыратын мәселе, тіпті иісі қазақтың ортақ мәселесі деп айтар едім. Қазақстанда қазақ халқының ар‑намысына тиетін, оның ұлттығына, мемлекеттігіне, мәдениетіне шабуыл жасайтын еңбектердің ғылыми атақ алуына әрқашан да қарсы боламыз» – деп қортындылаған Мұртазаның тұжырымын оқып, «тура биде туған жоқ» дейтін сөз осы азаматқа айтылғандай естілсе, ал жатқа сатылып халқының намысын қорлаған ғалымсымақтарға «туғанды биде‑иман жоқ» дейтіні арналған‑ау, – деп жүрегіміз шерге толып күрсінбеске шара жоқ еді. Құрметті оқырман қауым, Мұртаза Бұлұтай мырзаның әрқайсысы 40,0 баспа табақ көлемнен тұратын, үш кітаптан алынған – үш мақаланың ұлттық құндылығы осындай екеніне, ризашылық пікірімді білдіргенді жөн көрдім. Ал, телегей теңіз күйінде қалған басқа тақырыптар мен мақалалардың мәдениетімізге қосар үлесі ұлан‑ғайыр екені сөзсіз! Жалпы соңғы жылдарда, оқырмандарының ерекше көңілінен шығып жүрген дінтанушы‑ғұлама Мұртаза Бұлұтай мен абайтанушы‑ғалым Жабал Шойынбетті, халық қалаулысы, дарынды әнші Бекболат Тілеуханды барынша әділ түрде азаматтықтарын айтып, ер мінезді жүздерінің нұры тасығанын тілер едім. Кезінде бұлардың – Абайды кришнаиттерден сақтап қалғандары да есімізде! Онда да қазақ философ ойшылдарының ағаттықтарымен алысып, жоғарыдағы жалалы диссертация тәрізді, кришнаит мәселесі де білім министрлігінің қатаң шешімімен аяқталған еді. Бұл екі мәселеде, өз тамыры мен тегінен шықпаған, еліміздегі философияның еліктегіштігі мен әлсіздігін көрсетіп отыр. Сондықтан, философ ғалымдарымыз шамданып‑шамырқанбай‑ақ, азаматтық парасаттарымен ойланғандары жөн. Себебі, ғылым атаулының ‑ атасы саналатын, ақылмандық ілімінің абыройлы болғаны, келешек ұрпағымыздың тәрбиесіне керек...
30.10.2006 ж.
[1] Этиология – ғылыми себептері
СЕЙДІН БИЗАҚ
Сейдін БИЗАҚОВ
Имандылыққа баулитын еңбек
2000 жылы «Білім» баспасынан жас ғалым Мұртаза Бұлұтайдың «Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?» атты көлемі 32 баспа табақ монографиясы жарық көрді. Түркияда туылып, елімізден тысқары Германияда т.б. елдерде еңбек етіп, жеті жұрттың тілін біліп, бірақ қазақ тілді ортаны көрмей өскен жас талант 1990 жылы егемендік алған өзінің тарихи отанына сағынышпен оралып, бірден қоғамдық еңбекке араласып, ана тілін бір қазақтан кем білмейтінімен, қаламгерлік білім-парасатымен зиялы қауымды тәнті етті. Ізденгіш те зерделі ғалым сегіз тілдегі жүздеген бұлақты пайдаланып, он мыңнан аса бетті қамтитын үш жүзге тарта құнды ғылыми әдебиетті түпнұсқадан пайдаланып, алты жыл бойы тынымсыз іздестіре еңбектеніп, тым тереңнен деректі материал жинап, зор жауапкершілікпен, жанашырлықпен, туған тіліне деген ыстық махаббат, отансүйгіш толғаныспен кең ауқымды тақырыпты зерттеп шыққан Монографияның алғы сөзінде ислам діні мемлекетіміздің іргетасына айналған «бүгінгі мүмкіндікті, нығмет пен ризықты пайдаланып, еліміздің босағасын берік етуге, іргелі, мықты ел болуына атсалысуымыз керек». Исламиатты саф халінде түсініп, лайығынша ұстанып, мәдениеті, білім-ғылымы дамыған, рухани дүниесі бай әлемдегі үлгі тұтар өркениетті мұсылман халқы болуымыз керек дегенге саятын мақсат-мүддесін алға тартады.
Адам бойындағы бар жақсылық, бар игілік, қайырымдылық пен адамгершілік имандылықтан бастау алатындықтан, аузы дуалы білімдарлар ислам дінін ұрпақ тәрбиесінің алтын діңгегі ретінде бағалауда. Әлемнің әр түкпірінен ислам дінін қабылдаған ойшыл гуманистер, ғалымдар, мемлекет пен мәдениет өкілдері: «Ислам - өте жетілген дін. Мұсылмандар арасындағы рухани орнықтылықты байқап жүрміз»,- деп, исламның құдыретін шын сезініп, бұл діннің рухани жан тазалығындағы ұтымды тұстарын, дене ағзаларын ауру-сырқаудан, дерт-дербезден сақтаудағы пайдалы жақтарын жылы лебізбен атап жүр («Азия» газеті, 18.03.1994). Шынында да, жұмыр жерде қасірет бар десек, содан құтқаратын, бізге күш-қуат беретін иманымыз – ислам діні. «Мұсылмандықты қабылдаған қауымның хақ дінді тастауы деген тарихта атымен болған емес» деген автордың пікіріне орыс миссионерлерінің ғасырлар бойы қорқытып-үркітіп, қысым жасап, үгіттеп-қызықтырып та татар, башқұрт, қазақ т.б. халықтарды христиан дініне мойынсұндыра алмағаны айғақ болады.
Дін біткенді мансұқ еткен әкімшіл-әміршіл жүйенің солақай да озбыр саясатының дүбірлі дауылында ТМД елдерінің ішінде өте-мөте Қазақстанда келеңсіздік белең алып, діни орталықтар таратылып, сан мың мешіт түгелге жуық қиратылған еді. Жас зерттеушінің айтып отырғанындый, 70 жылдан астам уақыт бойы рухани, әлеуметтік, саяси, экономикалық хақиқатпен мүлдем сыйыспайтын, адами құндылықтан аулақ кеңестік империя кезіндегі атеистердің кесірлі саясаты мен үгіт-насихатының салдарынан жас жеткіншектер арасынан ізгілікті, адамгершілікті мансұқ етіп, ауыр қылмыс жасаушылар көбейіп кеткен еді. «Халқының діни санасы берік, өзіне өзі сеніммен қарайтын, отанының келешегіне деген үміті қанық, ішкі һәм сыртқы татулықты мақсат тұтқан азаматтары бар мемлекеттің еңсесі биік, қуаты жоғары болмақ»,- дей отырып ғалым елмізде мұсылмандық сананы оятып, дамыта түсіп, асыл дінімізді дұрыс түсіндіре білуіміз керек деп ой түйеді. Енжарлықтың жарға жығарын ескеріп, автор жан дүниенің жұтаңдауынан сақтайтын ислам дінінің мән-жайын, оның адалдыққа, татулық пен бірлікке, бауырмалдыққа, тазалыққа, ізгілікке, ұстамдылық пен төзімділікке тәрбиелейтін тұстарын аса тартымдылықпен жеріне жеткізе насихаттап, қалың жұртшылықтың діни сауатын аша түсуі – дер кезінде атқарылған сауабы мол іс.
Аталған еңбекте қазақ халқының дүниетанымы, діни нанымы, дін исламның қағидалары, қазіргі таңдағы көкейкесті мәселелер, әсіресе халықтың дәстүрлі дінін қайта жандандыру жөнінде ой толғайды. Автор сондай-ақ таяу уақытқа дейін ресми басылымдарда ата-бабамызды көшпелілер деп, біздерді көшпенділер ұрпағы деп келгенмен, нақты деректерге қарағанда оңтүстік пен орталық аймақтарда қалалық мәдениеттің белгісі мол кездесетінін, монғол тектес тайпалардың шапқыншылығына дейін ежелгі бабаларымыздың айтарлықтай деңгейде отырықшы өмір салтын ұстағанына нақтылы деректер келтірген. Еңбекте исламияттың ешбір елде ешқашанда қарулы күшпен, зорлық-зомбылықпен қабылданбағаны туралы мәліметтер бар. Автор орталық Азиядағы қағанат пен хандықтарды, ежелгі оқиғаны сипаттай отырып, VII ғасырдан-ақ қазақ елінің ислам дінін қабылдағанын, Евразия құрлығының орталығында орналасқан Қазақстанның мыңдаған жылдық тарихы бар екенін, қадим дәуірінен бері келе жатқан мәдениет пен өркениет бесігі болғанын айғақтайды. Қазақ елінде болған бір сапарында марқұм Тұрғыт Өзал «Бір заманда Кіндік Азиядан келген мұсылмандар үлкен ғұлама Ахмет Иассауидың өзі бас болып бізге ислам дінін жайған еді» деген еді («Егемен Қазақстан»).
Таяу уақытқа дейін исламға қарсы қолданылған кертартпа үгіттің ғылыми, тарихи шындықпен ұштаспайтынын айта келіп, «Исламияттың ең басты игі мақсаты әлемде бейбітшілік орнату, бәшериеттің бейбітшілігі, рухтың тыныштығы, жүректің тыныштығы» екенін зерттеуші шегелеп айтқан. Біздер абыройлы қазақ халқының ұрпақтары, мұсылман-түркі нәсілінің перзенттері осыны ұмытпаумыз, даңқты тарихымызды екшеп-елеп көңілге түйуіміз керек деген тұжырым жасайды.
Өз еңбегінде ғалым халқымыздың бүгінгі тұрмыс-тіршілігінде жас ұрпақты имандылыққа баулитын діни болмысымызбен қоса түркітану, шығыстану, этнология, фәлсафа, социология секілді ғылым саласына да қатысты дәйекті мәліметпен екшеленген ой-толғаулар айтқан. Автордың әсіресе ана тілімізді байыта жетілдіре түсуі жөнінде білдірген пікірі көңіл бөлерлік. Атап айтқанда, қаламгердің баяндау тәсілі мен сөз саптауындағы өзіндік ерекшелігіне қазір ұмытыла бастаған көнерген сөздерді қайта жаңғыртып қолдана білуі жатады. Туыс тілдерден алынған жаңа атауларды ретін тауып қолдана білуі деп ұтымды шыққан. Мұның өзі баба тілімізден бастау алған төл тіліміздің әуезін сезінуге мүмкіндік беретінін оқырмандар ашып айтып жүр. Халықтар тұтастығын айғақтап, оларды бір-біріне жақындастыратын алтын көпір, басты тетік - олардың тілі екені баршаға мәлім. Түбі бір түркі тілдерін, түркі тектес әлемді бейнелеп, бұтақтары тармақталып жапырақ жайған алып бәйтерекке ұқсатамыз. Өткен ғасырдың 90-жылдарынан кейін түркі халықтарының саяси-әлеуметтік өмірінде тарихи игі өзгеріс, жаңа бетбұрыс болып, туыс тілдерге ортақ жазу ендіруге, ортақ термин жасауға жағдай жасалғаны тіл жанашырларын, отаншыл қауымды қызықтырып отыр. Ел мен елдің бір-біріне риясыз ұмтылысын, халық пен халықтың зәузаттық туыстығын қасиетті іс санаған түріктің абзал азаматы, қоғам қайраткері Кемал Ататүрік түркі жұртының рухани-тілдік жақындығына да аса зор мән берген. Ататүріктің бұл игі бастамасына барынша қолдау білдірген Ахмет Байтұрсынұлы «Біздің түрік тілі әуелде бір тіл болып, сонан соң ел бұтақтап өскенде тіл де бұтақтаған. Түбірі бір болса да, түрі басқаланып, түрік тілінің арасына жік түскен. Тілдің басқалануына себеп болған әртүрлі бөтен жұртпен сыбайлас болып араласқандықтан… егер де, Гаспринскийдің сөзін тірілтеміз десек, ұлығ іс үшін ұсақ намысты қойып, түріктің тұнық тілін, түзу емлесін алу керек»,-деп атап өткен (А.Байтұрсынұлы, Тіл тағылымы, А, 395).
Үшбу монографияда енді ғана бой көтеріп келе жатқан дінтану ғылым саласына қатысты көпшілікке әзірше беймәлім сөздер мен тіркестер кездеседі. Кеңес дәуірінде намаз, ораза, зекет секілді ілуде біреу болмаса, дін саласына қатысты терминдер жалпы жұртшылыққа беймәлім болып келді. «Мың жыл бойы барлық мұсылман - түркі жұрты қолданып келген төл сөздерімізді ғылым тілімен қауыштыру арқылы ана тіліміздің сөздік құрамын молықтырамыз әрі түркі халықтарымен және басқа да мұсылман үмметтерімен тіл жағынан алшақтай түспей, жақын мұғамалада боламыз»,- дейді автор. Ғалымның ғылыми айналымға алғашқы болып енгізген сөздеріне көптәңірлі (политеистік), біртәңірлі (монотеистік), қазбажай, атахандық (патриархат), анахандық (матриархат), затқақұлдық, отқақұлдық, шармық, бәшер (фәни адам баласы)», бәшериет (күллі адамзат), нәжат (спасение – құтылыс), рәд қылу (отказ беру) т.б. жатады.
Зерделі ғалым тіліміздің әлі де болса қалыптасу, дамып жетілу кезеңін бастан өткеріп отырған қазіргі таңдағы жағдайын ескеріп, туыс тілдердің етенелігінен мол олжамыз болатын мынадай тұстарына мән берген.
Біріншіден, қажетті ауыс-түйіс арқылы орыс тілінен енген көптеген терминнің туыс тілдегі сәтті баламасын тауып, тілімізді байытуға елеулі үлес қосар едік. Туыс тілдерден алынған пайыз, мәтін, ұшақ, рәміз, сынып, уәзипа, мәслихат, пай, бекет, махалла, ғибадатхана т.б. сөздер еш қиындықсыз тілімізге сіңісті болып кетті емес пе. Дәл осыған ұқсас Мұртаза бірінші болып қолданған арази (территория), ғұрбат (диаспора), бәшери ғылым (гуманитарные науки), мұхтарият (автономия), нәсір (проза), ыхтисат (экономика), назым (поэзия), хауза (бассейн), мүжәррәд (абстракт), мүдир (директор), рахауат (роскош), ихтикарат (монополия), миғмари (архитектура), раһиб (монах), тәшһиз (диагноз), хитабат (адресовать), пікірият (идеология), ижад ету (инновация, бір нәрсені жаңадан ойлап табу), тауыр (реакция, позиция), хәйежан (эктузиазм), жұмхұрият (республика), һашия (цитат), мұсташриқ (ориенталист – шығыстанушы), ахлақ (этика), мұтлақ (абсолютті), ихтикарат (монополия),һәман (почти), махзан (подвал), мағдан (руда), шиқал (оккупация ) атаулары да орыс тілінен енген сөздердің әдемі баламасы болатындықтан, оларды елеп-екшеп, қажеттісін әдеби тіліміздің игілігне жаратқан абзал.
Екіншіден, балама атауы жоқ, сөз тіркесі, сөйлем түрінде сипаттама аудармамен берілген мына төмендегі сөздердің де қайсыбірі тілімізге енуге өздері сұранып тұрғандай: тақриз - мадақтап, марапаттаған алғы сөз, мадақты ұсыныс, хайати - өмірлік маңыздылығы бар мәселе, тахқиқ - хақиқатты екшеп анықтау, рашид - тура жолды ұстанып мақсатқа жету, һидаят - тура жолға бастау, ифтира - жала жабу, жалған айып тағу, хирс - амбициялық озбырлық, тойымсыздық, ишхал - қарулы күш қолданып жаулап алу, басып алу, захмат - қиын қыстау кез, мүһаражат - орын ауыстыру, көшіп кету, ихдас ету - қайтадан қалпына келтіру, мансұб - жолын қуалаушы, бір діннің яки ұйымның өкілі, ханиф - хақ дінге бағынған адам, тәкәмүл - кемелденіп даму, мүшрик - серік қосушы, шірк келтіруші, мүршид - тура жолға бастаушы, ізгілікке апарушы, ихтидар - билікке ие болған, рәһбәр - жол көрсетуші, жол бастаушы, иғтиқад - иманның негіздері, нәдір - өте сирек, хақиқаният - ақиқатқа тән, мағзан - жер асты қоймасы, муафиқ - қол жеткізу, табысты болу, миллият - бір ұлтқа тән болу, искад - хадисті жеткізушілердің алқасы, аса ірі, мұсамаха - қош көру, кеңшілікпен қарау, мүңкір - іңкәр етуші, кері қағушы, насара - пайғамбармыздың дәуіріндегі христиандар, шаһиқа - биік шың, мағлұбият - тойтарысқа ұшырау, салахият - бір нәрсені тындыруға толық билігі болу, фитнәшіл - іріткі салғыш, мақлұқат - жануарлар дүниесі, мұртаза - разы етліген, тәдбір - алдын ала шара қолдану, мұтасавуф - дүниелікті талақ еткен, күпір - хақиқатты жасырып, оны мойындамау, сахаба - әз Мұхаммедті көрген, сұхбаттасқан мұсылман, табиғин - сахабаларды көрген мұсылман, мұқаққақ - міндетті түрде, мазлұм - зұлымдыққа кез келген, иддиға - әлі нақтылы анықтала қоймаған мәселені алға тарту, фәтих - бір елді мекенді өз билігіне қарату, милад - Иса пайғамбардың дүниеге келуі, туылуы, мәулид - Мұхаммед пайғамбардың туылуы, иһтида - исламиятты қабылдау, хақ жолды табу, тәдбір - бір нәрсеге, мәселеге қатысты нақты іс-шара қолдану, фасахат - сөздің анықтылығы, образдың нақтылығы, мұстасна - ережеден тыс (исключение), мүһтәди - тура жолды ұстанып, имандылыққа берілген, мұғаззам - аса ірі, керемет үлкен, халифа - орынбасар, бедізші - тасқа қашап сына жазуын жазушы, мүфсид - фитнәшіл, іріткі салушы, мансұб - мүше, өкіл, садахият - бір нәрсені жасауға толық билігі болу.
Үшіншіден, көпшілік түркі халқына ортақ, қайсыбірі көнеріп ұмыт болған, тағы бірі орта ғасыр ескерткішінде сақтаулы сөздердің, сәл-пәл мағыналық реңкімен ажыратылып немесе абсолют синоним ретінде қолданып, сөздік қорымызды байыта түсетін сәттерін ескеріп, монографияда мынадай атауыш сөздердің толық тізімін беріп отырмыз: сахих - дұрыс, қатесіз, ғалиб - жеңген, үстем болған, муафық - сәйкес, бойынша, лайықты, парық - өзгешелік, айырмашылық, лахид - лақат, ақым, әсір - туынды, матбұғат - баспасөз, басылымдар, мұғамала - іс әрекет, ғамал, тасуир - суреттеу, бейнелеу, инсан - адам баласы, хайат - өмір, тіршілік, милләт - ұлт, мәуле - қамқоршы, ие, нәби - пайғамбар, елші, тасуир - суреттеу, бейнелеу, нақыштау, уасиф - сипат, имканият – мүмкіндік, ерекшелік, сапа, сәуие - деңгей, дәреже, хұрафа - бейғылыми, дәйексіз, негізсіз, ақибет - соңғы, нәтижесі, арзу - тілек, өтініш, қалау, хадиса - уақиға, жаңалық, мәуле - қамқоршы ие, асалат - ақсүйектік сезімі, асылдық, баятыл - нахақ, михтар - мөлшер, сан, көлем, мәзиет - сипат, усыф, кәлимә - сөз, хатиб - сөзге шешен, күміс көмей, мұхарраф - өзгертілген, бина - ғимарат, құрылыс, ғұмұми - жалпы, бүтіндей, әжыз - әлсіз, шарасыз, шамасыз, тағриф - таныту, сәкін - тұрғын, кібір - тәкаппарлық, паңдық, өркөкіректік, ихтирам - құрметтеу, дәріптеу, машруғ - заңға сәйкес, заңды, негізді, імқаният - мүмкіндік, дәхшетлі - үрейлі, қорқынышты, мұхтарам - құрметті, хатта - тіпті, мұхтамал - ықтималды, хамла - ұмтылыс, талпыныс, исбахбад - қолбасы, ижазат - рұхсат, келісім, мұхараба - соғыс, шайқас, мұхаққақ - міндетті түрде, жари - күшінде, жарамды, өтімді, мұқаддас - қасиетті, киелі, мүнәсіб - ыңғайлы, қолайлы, сәйкес. Бұл сөздердің әдеби тіліміздің қажетіне жарайтыны аз болмаса керек.
Қорыта айтқанда, аталған монографияны ислам дінінің қазақ жеріне қай кезде қандай жолмен таралғанына, ежелгі дәстүр мәдениетіне танымдық деректермен тың талдау жасап, егжей-тегжейлі мол мәлімет берілген энциклопедиялық ауқымда жазылған, қазақтану ілімі мен қоғамының ғылым үшін айрықша маңызы бар имандылыққа баулитын әрі ұлттық кемелденуді айғақтайтын тарихи очерк, кең тынысты зерттеу еңбегі деуге болады.
Сейдін Бизақов,
филология ғылымының докторы,
профессор.
Ахмет Байтұрсынұлы атындағы
тілбілімі институтының
бас ғылыми қызметкері
2005 ж.
Имандылыққа баулитын еңбек
2000 жылы «Білім» баспасынан жас ғалым Мұртаза Бұлұтайдың «Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?» атты көлемі 32 баспа табақ монографиясы жарық көрді. Түркияда туылып, елімізден тысқары Германияда т.б. елдерде еңбек етіп, жеті жұрттың тілін біліп, бірақ қазақ тілді ортаны көрмей өскен жас талант 1990 жылы егемендік алған өзінің тарихи отанына сағынышпен оралып, бірден қоғамдық еңбекке араласып, ана тілін бір қазақтан кем білмейтінімен, қаламгерлік білім-парасатымен зиялы қауымды тәнті етті. Ізденгіш те зерделі ғалым сегіз тілдегі жүздеген бұлақты пайдаланып, он мыңнан аса бетті қамтитын үш жүзге тарта құнды ғылыми әдебиетті түпнұсқадан пайдаланып, алты жыл бойы тынымсыз іздестіре еңбектеніп, тым тереңнен деректі материал жинап, зор жауапкершілікпен, жанашырлықпен, туған тіліне деген ыстық махаббат, отансүйгіш толғаныспен кең ауқымды тақырыпты зерттеп шыққан Монографияның алғы сөзінде ислам діні мемлекетіміздің іргетасына айналған «бүгінгі мүмкіндікті, нығмет пен ризықты пайдаланып, еліміздің босағасын берік етуге, іргелі, мықты ел болуына атсалысуымыз керек». Исламиатты саф халінде түсініп, лайығынша ұстанып, мәдениеті, білім-ғылымы дамыған, рухани дүниесі бай әлемдегі үлгі тұтар өркениетті мұсылман халқы болуымыз керек дегенге саятын мақсат-мүддесін алға тартады.
Адам бойындағы бар жақсылық, бар игілік, қайырымдылық пен адамгершілік имандылықтан бастау алатындықтан, аузы дуалы білімдарлар ислам дінін ұрпақ тәрбиесінің алтын діңгегі ретінде бағалауда. Әлемнің әр түкпірінен ислам дінін қабылдаған ойшыл гуманистер, ғалымдар, мемлекет пен мәдениет өкілдері: «Ислам - өте жетілген дін. Мұсылмандар арасындағы рухани орнықтылықты байқап жүрміз»,- деп, исламның құдыретін шын сезініп, бұл діннің рухани жан тазалығындағы ұтымды тұстарын, дене ағзаларын ауру-сырқаудан, дерт-дербезден сақтаудағы пайдалы жақтарын жылы лебізбен атап жүр («Азия» газеті, 18.03.1994). Шынында да, жұмыр жерде қасірет бар десек, содан құтқаратын, бізге күш-қуат беретін иманымыз – ислам діні. «Мұсылмандықты қабылдаған қауымның хақ дінді тастауы деген тарихта атымен болған емес» деген автордың пікіріне орыс миссионерлерінің ғасырлар бойы қорқытып-үркітіп, қысым жасап, үгіттеп-қызықтырып та татар, башқұрт, қазақ т.б. халықтарды христиан дініне мойынсұндыра алмағаны айғақ болады.
Дін біткенді мансұқ еткен әкімшіл-әміршіл жүйенің солақай да озбыр саясатының дүбірлі дауылында ТМД елдерінің ішінде өте-мөте Қазақстанда келеңсіздік белең алып, діни орталықтар таратылып, сан мың мешіт түгелге жуық қиратылған еді. Жас зерттеушінің айтып отырғанындый, 70 жылдан астам уақыт бойы рухани, әлеуметтік, саяси, экономикалық хақиқатпен мүлдем сыйыспайтын, адами құндылықтан аулақ кеңестік империя кезіндегі атеистердің кесірлі саясаты мен үгіт-насихатының салдарынан жас жеткіншектер арасынан ізгілікті, адамгершілікті мансұқ етіп, ауыр қылмыс жасаушылар көбейіп кеткен еді. «Халқының діни санасы берік, өзіне өзі сеніммен қарайтын, отанының келешегіне деген үміті қанық, ішкі һәм сыртқы татулықты мақсат тұтқан азаматтары бар мемлекеттің еңсесі биік, қуаты жоғары болмақ»,- дей отырып ғалым елмізде мұсылмандық сананы оятып, дамыта түсіп, асыл дінімізді дұрыс түсіндіре білуіміз керек деп ой түйеді. Енжарлықтың жарға жығарын ескеріп, автор жан дүниенің жұтаңдауынан сақтайтын ислам дінінің мән-жайын, оның адалдыққа, татулық пен бірлікке, бауырмалдыққа, тазалыққа, ізгілікке, ұстамдылық пен төзімділікке тәрбиелейтін тұстарын аса тартымдылықпен жеріне жеткізе насихаттап, қалың жұртшылықтың діни сауатын аша түсуі – дер кезінде атқарылған сауабы мол іс.
Аталған еңбекте қазақ халқының дүниетанымы, діни нанымы, дін исламның қағидалары, қазіргі таңдағы көкейкесті мәселелер, әсіресе халықтың дәстүрлі дінін қайта жандандыру жөнінде ой толғайды. Автор сондай-ақ таяу уақытқа дейін ресми басылымдарда ата-бабамызды көшпелілер деп, біздерді көшпенділер ұрпағы деп келгенмен, нақты деректерге қарағанда оңтүстік пен орталық аймақтарда қалалық мәдениеттің белгісі мол кездесетінін, монғол тектес тайпалардың шапқыншылығына дейін ежелгі бабаларымыздың айтарлықтай деңгейде отырықшы өмір салтын ұстағанына нақтылы деректер келтірген. Еңбекте исламияттың ешбір елде ешқашанда қарулы күшпен, зорлық-зомбылықпен қабылданбағаны туралы мәліметтер бар. Автор орталық Азиядағы қағанат пен хандықтарды, ежелгі оқиғаны сипаттай отырып, VII ғасырдан-ақ қазақ елінің ислам дінін қабылдағанын, Евразия құрлығының орталығында орналасқан Қазақстанның мыңдаған жылдық тарихы бар екенін, қадим дәуірінен бері келе жатқан мәдениет пен өркениет бесігі болғанын айғақтайды. Қазақ елінде болған бір сапарында марқұм Тұрғыт Өзал «Бір заманда Кіндік Азиядан келген мұсылмандар үлкен ғұлама Ахмет Иассауидың өзі бас болып бізге ислам дінін жайған еді» деген еді («Егемен Қазақстан»).
Таяу уақытқа дейін исламға қарсы қолданылған кертартпа үгіттің ғылыми, тарихи шындықпен ұштаспайтынын айта келіп, «Исламияттың ең басты игі мақсаты әлемде бейбітшілік орнату, бәшериеттің бейбітшілігі, рухтың тыныштығы, жүректің тыныштығы» екенін зерттеуші шегелеп айтқан. Біздер абыройлы қазақ халқының ұрпақтары, мұсылман-түркі нәсілінің перзенттері осыны ұмытпаумыз, даңқты тарихымызды екшеп-елеп көңілге түйуіміз керек деген тұжырым жасайды.
Өз еңбегінде ғалым халқымыздың бүгінгі тұрмыс-тіршілігінде жас ұрпақты имандылыққа баулитын діни болмысымызбен қоса түркітану, шығыстану, этнология, фәлсафа, социология секілді ғылым саласына да қатысты дәйекті мәліметпен екшеленген ой-толғаулар айтқан. Автордың әсіресе ана тілімізді байыта жетілдіре түсуі жөнінде білдірген пікірі көңіл бөлерлік. Атап айтқанда, қаламгердің баяндау тәсілі мен сөз саптауындағы өзіндік ерекшелігіне қазір ұмытыла бастаған көнерген сөздерді қайта жаңғыртып қолдана білуі жатады. Туыс тілдерден алынған жаңа атауларды ретін тауып қолдана білуі деп ұтымды шыққан. Мұның өзі баба тілімізден бастау алған төл тіліміздің әуезін сезінуге мүмкіндік беретінін оқырмандар ашып айтып жүр. Халықтар тұтастығын айғақтап, оларды бір-біріне жақындастыратын алтын көпір, басты тетік - олардың тілі екені баршаға мәлім. Түбі бір түркі тілдерін, түркі тектес әлемді бейнелеп, бұтақтары тармақталып жапырақ жайған алып бәйтерекке ұқсатамыз. Өткен ғасырдың 90-жылдарынан кейін түркі халықтарының саяси-әлеуметтік өмірінде тарихи игі өзгеріс, жаңа бетбұрыс болып, туыс тілдерге ортақ жазу ендіруге, ортақ термин жасауға жағдай жасалғаны тіл жанашырларын, отаншыл қауымды қызықтырып отыр. Ел мен елдің бір-біріне риясыз ұмтылысын, халық пен халықтың зәузаттық туыстығын қасиетті іс санаған түріктің абзал азаматы, қоғам қайраткері Кемал Ататүрік түркі жұртының рухани-тілдік жақындығына да аса зор мән берген. Ататүріктің бұл игі бастамасына барынша қолдау білдірген Ахмет Байтұрсынұлы «Біздің түрік тілі әуелде бір тіл болып, сонан соң ел бұтақтап өскенде тіл де бұтақтаған. Түбірі бір болса да, түрі басқаланып, түрік тілінің арасына жік түскен. Тілдің басқалануына себеп болған әртүрлі бөтен жұртпен сыбайлас болып араласқандықтан… егер де, Гаспринскийдің сөзін тірілтеміз десек, ұлығ іс үшін ұсақ намысты қойып, түріктің тұнық тілін, түзу емлесін алу керек»,-деп атап өткен (А.Байтұрсынұлы, Тіл тағылымы, А, 395).
Үшбу монографияда енді ғана бой көтеріп келе жатқан дінтану ғылым саласына қатысты көпшілікке әзірше беймәлім сөздер мен тіркестер кездеседі. Кеңес дәуірінде намаз, ораза, зекет секілді ілуде біреу болмаса, дін саласына қатысты терминдер жалпы жұртшылыққа беймәлім болып келді. «Мың жыл бойы барлық мұсылман - түркі жұрты қолданып келген төл сөздерімізді ғылым тілімен қауыштыру арқылы ана тіліміздің сөздік құрамын молықтырамыз әрі түркі халықтарымен және басқа да мұсылман үмметтерімен тіл жағынан алшақтай түспей, жақын мұғамалада боламыз»,- дейді автор. Ғалымның ғылыми айналымға алғашқы болып енгізген сөздеріне көптәңірлі (политеистік), біртәңірлі (монотеистік), қазбажай, атахандық (патриархат), анахандық (матриархат), затқақұлдық, отқақұлдық, шармық, бәшер (фәни адам баласы)», бәшериет (күллі адамзат), нәжат (спасение – құтылыс), рәд қылу (отказ беру) т.б. жатады.
Зерделі ғалым тіліміздің әлі де болса қалыптасу, дамып жетілу кезеңін бастан өткеріп отырған қазіргі таңдағы жағдайын ескеріп, туыс тілдердің етенелігінен мол олжамыз болатын мынадай тұстарына мән берген.
Біріншіден, қажетті ауыс-түйіс арқылы орыс тілінен енген көптеген терминнің туыс тілдегі сәтті баламасын тауып, тілімізді байытуға елеулі үлес қосар едік. Туыс тілдерден алынған пайыз, мәтін, ұшақ, рәміз, сынып, уәзипа, мәслихат, пай, бекет, махалла, ғибадатхана т.б. сөздер еш қиындықсыз тілімізге сіңісті болып кетті емес пе. Дәл осыған ұқсас Мұртаза бірінші болып қолданған арази (территория), ғұрбат (диаспора), бәшери ғылым (гуманитарные науки), мұхтарият (автономия), нәсір (проза), ыхтисат (экономика), назым (поэзия), хауза (бассейн), мүжәррәд (абстракт), мүдир (директор), рахауат (роскош), ихтикарат (монополия), миғмари (архитектура), раһиб (монах), тәшһиз (диагноз), хитабат (адресовать), пікірият (идеология), ижад ету (инновация, бір нәрсені жаңадан ойлап табу), тауыр (реакция, позиция), хәйежан (эктузиазм), жұмхұрият (республика), һашия (цитат), мұсташриқ (ориенталист – шығыстанушы), ахлақ (этика), мұтлақ (абсолютті), ихтикарат (монополия),һәман (почти), махзан (подвал), мағдан (руда), шиқал (оккупация ) атаулары да орыс тілінен енген сөздердің әдемі баламасы болатындықтан, оларды елеп-екшеп, қажеттісін әдеби тіліміздің игілігне жаратқан абзал.
Екіншіден, балама атауы жоқ, сөз тіркесі, сөйлем түрінде сипаттама аудармамен берілген мына төмендегі сөздердің де қайсыбірі тілімізге енуге өздері сұранып тұрғандай: тақриз - мадақтап, марапаттаған алғы сөз, мадақты ұсыныс, хайати - өмірлік маңыздылығы бар мәселе, тахқиқ - хақиқатты екшеп анықтау, рашид - тура жолды ұстанып мақсатқа жету, һидаят - тура жолға бастау, ифтира - жала жабу, жалған айып тағу, хирс - амбициялық озбырлық, тойымсыздық, ишхал - қарулы күш қолданып жаулап алу, басып алу, захмат - қиын қыстау кез, мүһаражат - орын ауыстыру, көшіп кету, ихдас ету - қайтадан қалпына келтіру, мансұб - жолын қуалаушы, бір діннің яки ұйымның өкілі, ханиф - хақ дінге бағынған адам, тәкәмүл - кемелденіп даму, мүшрик - серік қосушы, шірк келтіруші, мүршид - тура жолға бастаушы, ізгілікке апарушы, ихтидар - билікке ие болған, рәһбәр - жол көрсетуші, жол бастаушы, иғтиқад - иманның негіздері, нәдір - өте сирек, хақиқаният - ақиқатқа тән, мағзан - жер асты қоймасы, муафиқ - қол жеткізу, табысты болу, миллият - бір ұлтқа тән болу, искад - хадисті жеткізушілердің алқасы, аса ірі, мұсамаха - қош көру, кеңшілікпен қарау, мүңкір - іңкәр етуші, кері қағушы, насара - пайғамбармыздың дәуіріндегі христиандар, шаһиқа - биік шың, мағлұбият - тойтарысқа ұшырау, салахият - бір нәрсені тындыруға толық билігі болу, фитнәшіл - іріткі салғыш, мақлұқат - жануарлар дүниесі, мұртаза - разы етліген, тәдбір - алдын ала шара қолдану, мұтасавуф - дүниелікті талақ еткен, күпір - хақиқатты жасырып, оны мойындамау, сахаба - әз Мұхаммедті көрген, сұхбаттасқан мұсылман, табиғин - сахабаларды көрген мұсылман, мұқаққақ - міндетті түрде, мазлұм - зұлымдыққа кез келген, иддиға - әлі нақтылы анықтала қоймаған мәселені алға тарту, фәтих - бір елді мекенді өз билігіне қарату, милад - Иса пайғамбардың дүниеге келуі, туылуы, мәулид - Мұхаммед пайғамбардың туылуы, иһтида - исламиятты қабылдау, хақ жолды табу, тәдбір - бір нәрсеге, мәселеге қатысты нақты іс-шара қолдану, фасахат - сөздің анықтылығы, образдың нақтылығы, мұстасна - ережеден тыс (исключение), мүһтәди - тура жолды ұстанып, имандылыққа берілген, мұғаззам - аса ірі, керемет үлкен, халифа - орынбасар, бедізші - тасқа қашап сына жазуын жазушы, мүфсид - фитнәшіл, іріткі салушы, мансұб - мүше, өкіл, садахият - бір нәрсені жасауға толық билігі болу.
Үшіншіден, көпшілік түркі халқына ортақ, қайсыбірі көнеріп ұмыт болған, тағы бірі орта ғасыр ескерткішінде сақтаулы сөздердің, сәл-пәл мағыналық реңкімен ажыратылып немесе абсолют синоним ретінде қолданып, сөздік қорымызды байыта түсетін сәттерін ескеріп, монографияда мынадай атауыш сөздердің толық тізімін беріп отырмыз: сахих - дұрыс, қатесіз, ғалиб - жеңген, үстем болған, муафық - сәйкес, бойынша, лайықты, парық - өзгешелік, айырмашылық, лахид - лақат, ақым, әсір - туынды, матбұғат - баспасөз, басылымдар, мұғамала - іс әрекет, ғамал, тасуир - суреттеу, бейнелеу, инсан - адам баласы, хайат - өмір, тіршілік, милләт - ұлт, мәуле - қамқоршы, ие, нәби - пайғамбар, елші, тасуир - суреттеу, бейнелеу, нақыштау, уасиф - сипат, имканият – мүмкіндік, ерекшелік, сапа, сәуие - деңгей, дәреже, хұрафа - бейғылыми, дәйексіз, негізсіз, ақибет - соңғы, нәтижесі, арзу - тілек, өтініш, қалау, хадиса - уақиға, жаңалық, мәуле - қамқоршы ие, асалат - ақсүйектік сезімі, асылдық, баятыл - нахақ, михтар - мөлшер, сан, көлем, мәзиет - сипат, усыф, кәлимә - сөз, хатиб - сөзге шешен, күміс көмей, мұхарраф - өзгертілген, бина - ғимарат, құрылыс, ғұмұми - жалпы, бүтіндей, әжыз - әлсіз, шарасыз, шамасыз, тағриф - таныту, сәкін - тұрғын, кібір - тәкаппарлық, паңдық, өркөкіректік, ихтирам - құрметтеу, дәріптеу, машруғ - заңға сәйкес, заңды, негізді, імқаният - мүмкіндік, дәхшетлі - үрейлі, қорқынышты, мұхтарам - құрметті, хатта - тіпті, мұхтамал - ықтималды, хамла - ұмтылыс, талпыныс, исбахбад - қолбасы, ижазат - рұхсат, келісім, мұхараба - соғыс, шайқас, мұхаққақ - міндетті түрде, жари - күшінде, жарамды, өтімді, мұқаддас - қасиетті, киелі, мүнәсіб - ыңғайлы, қолайлы, сәйкес. Бұл сөздердің әдеби тіліміздің қажетіне жарайтыны аз болмаса керек.
Қорыта айтқанда, аталған монографияны ислам дінінің қазақ жеріне қай кезде қандай жолмен таралғанына, ежелгі дәстүр мәдениетіне танымдық деректермен тың талдау жасап, егжей-тегжейлі мол мәлімет берілген энциклопедиялық ауқымда жазылған, қазақтану ілімі мен қоғамының ғылым үшін айрықша маңызы бар имандылыққа баулитын әрі ұлттық кемелденуді айғақтайтын тарихи очерк, кең тынысты зерттеу еңбегі деуге болады.
Сейдін Бизақов,
филология ғылымының докторы,
профессор.
Ахмет Байтұрсынұлы атындағы
тілбілімі институтының
бас ғылыми қызметкері
2005 ж.
БОЛАТ ТУРСЫНОВ
Отзыв на книгу Муртазы Булутай
«Ата баба діні, түркілер неге мұсылман болды?».
От различных «просветительских» изданий советской эпохи нам казахам достались самые худшие страницы истории. Настолько отравлено сознание людей, что наше общество до сих пор остаётся заложником ложных стереотипов. Таким образом, между народом и его культурой образовалась огромная стена. Настоящая книга подобна камню, брошенному об эту стену. Несомненно, от удара этого камня, обязательно появится трещина, которая, возможно, разрушит и всю стену.
Постоянная полемика вокруг казахской культуры указывала на необходимость нового и качественного исследования исторических аргументаций идентифицирующих культуру казахского народа. Главная опасность подобного исследования заключается в том, что многие учёные исследователи до сих пор оказываются под влиянием идеологического пресса эпохи советского государства. Такой фактор, как идеологический фундамент, лишает исследователя беспристрастного анализа исследуемого предмета. Поэтому, не удивительно, что многие исследователи, формировавшие своё воззрение в эпоху советского государства, не замечают главный идентификационный фактор казахской культуры – ислам.
Различные попытки восстановления исторических событий, подтверждающих или отвергающих то или иное место в культуре казахов, в начале 90-х прошлого века наглядно продемонстрировали зависимость многих исследователей от влияния советской идеологии.
Разумеется, были работы, максимально отходившие от влияния советской идеологии, но такие работы, к сожалению, не доходили до широких слоёв населения, что, определённо, создавало почву для развития ложных стереотипов о казахской культуре.
Не знание казахами своей культуры дало возможность различным религиозным группам спекулировать традициями и эксплуатировать общественное сознание. Таким образом, в казахском обществе появилось расслоения на различные религиозные группы, т.е. начался процесс деградации элементарного идеологического единства нации.
Знакомство с личностью Муртазы Булутай даёт повод для доверительного отношения к его исследованию, собранному в корпусе книги «Ата баба діні, түркілер неге мұсылман болды?». Во-первых, автор не подвержен влиянию идеологического прессинга советской эпохи, т.к. долгое время проживал в Европе. Во-вторых, знание нескольких языков, для автора открыла доступ ко многим историческим документам, подтверждение тому список использованной литературы, состоящий из четырнадцати страниц, в-третьих, автор демонстрирует отличное знание религий, этнологии и философии.
Одним из достоинств книги является его методичное построение. Автор разделяет книгу на девять глав. Без преувеличения можно отметить, что каждая глава носит автономный характер и может существовать как отдельно взятая книга.
В предыдущих главах автор проводит небольшой по объёму, но достаточно ёмкий по содержанию экскурс по культурной и религиозной жизни древних народов, проживавших на территории Центральной Азии. Эти главы выдвигают аргумент против сторонников развития той культуры, которая существовала у предков современных казахов в доисламский период. Не может ужасать читателя те глупые, порой жестокие манеры той эпохи, в которой жили возможные предки современных казахов. Становится очевидным то, отчего эти народы оставили свои верования с приходом ислама. Вряд ли, в казахском обществе муссировалась бы тема о возрождении тенгрианства или других языческих культов, если общество обладало информацией которая изложена в книге «Ата баба діні, түркілер неге мұсылман болды?».
В последующих главах, автор сводит на нет, достаточно устойчивый стереотип о распространении ислама среди тюркских племён огнём и мечём. (Информационная политика против исламской культуры западных и российских СМИ позволяет поддерживать подобное убеждение в обществе.)
Автор приводит как наглядный пример историю об известном полководце Кутайбе ибн Муслим (VII в), внёсшего свою лепту в распространении ислама среди тюркских народов. Исторические документы приводят свидетельство того, с каким уважением и любовью относились тюрки к Кутайбе ибн Муслиму. В свою очередь, советская цензура, подтасовывая понятия, делает Кутайбу ибн Муслима агрессором, уничтожившего культуру тюрков.
Надо отметить тот факт, что само существование понятия как «распространение ислама насильно» абсурдно. Не один исламский учёный не подтвердит существование такого положения в исламе, т.к. в Коране и во многих хадисах пророка Мухаммада есть ясное отражение того, что в религии нет принуждения, например в суре «Бакара» (Коран, 256). В качестве дополнительного подтверждения М.Булутай приводит слова русского историка Л.С. Васильева: «Результаты не замедлили сказаться; завоёванные территории, от Испании и Средней Азии, энергично исламизировались, причём исламизация шла фактически добровольно, во всяком случае, без активного принуждения, без преследования немусульман».
Далее, автор рассказывает о влиянии ислама на дальнейшее развитие культуры тюркских народов. Показателен пример, который приводится из книги русского учёного Кривца Е.А., Ислам в …: «Приход арабов, сопровождавшийся ликвидацией десятков, враждовавших между собой мелких феодальных государств и прекращением набегов со стороны кочевников на города, способствовал стабилизации жизни городского общества. Образование централизованного государства ликвидировало зависимость торговцев от воли многочисленных «государей», создало благоприятные условия для развития торговли».
С появлением ислама среди тюркских народов началась интеграция различных сфер жизни: экономики, науки и культуры. При этом автор отмечает, что каждый народ сохранил свои идентифицирующие особенности. Другая участь ожидала тюркских народов, остававшихся вне ислама. Культура таких народов практически растворилась и полностью уничтожена в наше время.
С негодованием, автор отмечает симпатию современных казахских историков к личности Чингисхана, человеку уничтожившего сотни тысячи людей, разрушавшего города, мечети, и ставшим главной причиной торможения цивилизации в казахской степи. Даже потомки Чингисхана отказались от религии своего предка и выбрали для себя ислам.
Непонятно поведение современных казахов, пытающихся связать историю казахов с языческим культом. История наглядно демонстрирует, что все выдающиеся казахи разной эпохи относили себя только к исламу. То же самое утверждает в своей книге и М.Булутай.
Книга «Ата баба діні, түркілер неге мұсылман болды?» раскрывает насколько ислам сделал богатой историю и культуру тюрков. Исторические свидетельства Марко Поло, Гумилёва и других выдающихся исследователей делают книгу ещё более ценной и нужной для всей казахской истории.
Болат Турсынов, политолог
«Ата баба діні, түркілер неге мұсылман болды?».
От различных «просветительских» изданий советской эпохи нам казахам достались самые худшие страницы истории. Настолько отравлено сознание людей, что наше общество до сих пор остаётся заложником ложных стереотипов. Таким образом, между народом и его культурой образовалась огромная стена. Настоящая книга подобна камню, брошенному об эту стену. Несомненно, от удара этого камня, обязательно появится трещина, которая, возможно, разрушит и всю стену.
Постоянная полемика вокруг казахской культуры указывала на необходимость нового и качественного исследования исторических аргументаций идентифицирующих культуру казахского народа. Главная опасность подобного исследования заключается в том, что многие учёные исследователи до сих пор оказываются под влиянием идеологического пресса эпохи советского государства. Такой фактор, как идеологический фундамент, лишает исследователя беспристрастного анализа исследуемого предмета. Поэтому, не удивительно, что многие исследователи, формировавшие своё воззрение в эпоху советского государства, не замечают главный идентификационный фактор казахской культуры – ислам.
Различные попытки восстановления исторических событий, подтверждающих или отвергающих то или иное место в культуре казахов, в начале 90-х прошлого века наглядно продемонстрировали зависимость многих исследователей от влияния советской идеологии.
Разумеется, были работы, максимально отходившие от влияния советской идеологии, но такие работы, к сожалению, не доходили до широких слоёв населения, что, определённо, создавало почву для развития ложных стереотипов о казахской культуре.
Не знание казахами своей культуры дало возможность различным религиозным группам спекулировать традициями и эксплуатировать общественное сознание. Таким образом, в казахском обществе появилось расслоения на различные религиозные группы, т.е. начался процесс деградации элементарного идеологического единства нации.
Знакомство с личностью Муртазы Булутай даёт повод для доверительного отношения к его исследованию, собранному в корпусе книги «Ата баба діні, түркілер неге мұсылман болды?». Во-первых, автор не подвержен влиянию идеологического прессинга советской эпохи, т.к. долгое время проживал в Европе. Во-вторых, знание нескольких языков, для автора открыла доступ ко многим историческим документам, подтверждение тому список использованной литературы, состоящий из четырнадцати страниц, в-третьих, автор демонстрирует отличное знание религий, этнологии и философии.
Одним из достоинств книги является его методичное построение. Автор разделяет книгу на девять глав. Без преувеличения можно отметить, что каждая глава носит автономный характер и может существовать как отдельно взятая книга.
В предыдущих главах автор проводит небольшой по объёму, но достаточно ёмкий по содержанию экскурс по культурной и религиозной жизни древних народов, проживавших на территории Центральной Азии. Эти главы выдвигают аргумент против сторонников развития той культуры, которая существовала у предков современных казахов в доисламский период. Не может ужасать читателя те глупые, порой жестокие манеры той эпохи, в которой жили возможные предки современных казахов. Становится очевидным то, отчего эти народы оставили свои верования с приходом ислама. Вряд ли, в казахском обществе муссировалась бы тема о возрождении тенгрианства или других языческих культов, если общество обладало информацией которая изложена в книге «Ата баба діні, түркілер неге мұсылман болды?».
В последующих главах, автор сводит на нет, достаточно устойчивый стереотип о распространении ислама среди тюркских племён огнём и мечём. (Информационная политика против исламской культуры западных и российских СМИ позволяет поддерживать подобное убеждение в обществе.)
Автор приводит как наглядный пример историю об известном полководце Кутайбе ибн Муслим (VII в), внёсшего свою лепту в распространении ислама среди тюркских народов. Исторические документы приводят свидетельство того, с каким уважением и любовью относились тюрки к Кутайбе ибн Муслиму. В свою очередь, советская цензура, подтасовывая понятия, делает Кутайбу ибн Муслима агрессором, уничтожившего культуру тюрков.
Надо отметить тот факт, что само существование понятия как «распространение ислама насильно» абсурдно. Не один исламский учёный не подтвердит существование такого положения в исламе, т.к. в Коране и во многих хадисах пророка Мухаммада есть ясное отражение того, что в религии нет принуждения, например в суре «Бакара» (Коран, 256). В качестве дополнительного подтверждения М.Булутай приводит слова русского историка Л.С. Васильева: «Результаты не замедлили сказаться; завоёванные территории, от Испании и Средней Азии, энергично исламизировались, причём исламизация шла фактически добровольно, во всяком случае, без активного принуждения, без преследования немусульман».
Далее, автор рассказывает о влиянии ислама на дальнейшее развитие культуры тюркских народов. Показателен пример, который приводится из книги русского учёного Кривца Е.А., Ислам в …: «Приход арабов, сопровождавшийся ликвидацией десятков, враждовавших между собой мелких феодальных государств и прекращением набегов со стороны кочевников на города, способствовал стабилизации жизни городского общества. Образование централизованного государства ликвидировало зависимость торговцев от воли многочисленных «государей», создало благоприятные условия для развития торговли».
С появлением ислама среди тюркских народов началась интеграция различных сфер жизни: экономики, науки и культуры. При этом автор отмечает, что каждый народ сохранил свои идентифицирующие особенности. Другая участь ожидала тюркских народов, остававшихся вне ислама. Культура таких народов практически растворилась и полностью уничтожена в наше время.
С негодованием, автор отмечает симпатию современных казахских историков к личности Чингисхана, человеку уничтожившего сотни тысячи людей, разрушавшего города, мечети, и ставшим главной причиной торможения цивилизации в казахской степи. Даже потомки Чингисхана отказались от религии своего предка и выбрали для себя ислам.
Непонятно поведение современных казахов, пытающихся связать историю казахов с языческим культом. История наглядно демонстрирует, что все выдающиеся казахи разной эпохи относили себя только к исламу. То же самое утверждает в своей книге и М.Булутай.
Книга «Ата баба діні, түркілер неге мұсылман болды?» раскрывает насколько ислам сделал богатой историю и культуру тюрков. Исторические свидетельства Марко Поло, Гумилёва и других выдающихся исследователей делают книгу ещё более ценной и нужной для всей казахской истории.
Болат Турсынов, политолог
ОРАЗАЛЫ СӘБДЕН
Оразалы СӘБДЕН,
Ғалымдар Одағының президенті,
Академик, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері
ІЗДЕНІМПАЗ ҒАЛЫМ
Әлемнің дамыған өркениетті елдерінің көпшілігіне қарап отырсақ, олардың даму-нығаю үрдістерінің ғасырдан-ғасырға жалғасып, өзіндік түпкі келбетін жоғалтпай келе жатқанын көреміз. Ал, сол елдерді мықты мемлекет еткен, әртүрлі дүрбелеңдерге қарамай өркендеткен негізгі факторлар - олардың тілі мен діні, ізденімпаздығы мен еңбексүйгіштігі, ішкі бірлігі мен татулығы дер едім. Тәуелсіз Қазақстан осы өркениетті де дамыған мемлекеттердің қатарында болу жолында еңселі істерімен алға жылжып келеді.
Дегенмен, қоғам дүнияуи бағытта дамып, экономикалық жағынан қуантса, екінші жақтан, рухани құлдыраушылық жанға батады. Халықты ұлт ретінде сақтаушы негізгі күштің бірі – халі мүшкіл тіліміз. Соңғы кездері тіл жанашырларының жанайқайының нәтижесінде бұл біраз дұрыс жолға қойыла бастағандай. Екіншісі, ұлтымыздың ұйтқысы, бір емес бірнеше халықтың басын бір арнаға біріктірген, бар болмысымызбен біте қайнасқан дініміздің теріс пиғылмен бұрмаланып жатқан жағдайы.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары сананы сансыратқан, нақты саны белгісіз секталар қаптап кетті. Аз уақытта олар талай қазақтың миын айландырып, өздеріне бағындырып та үлгерді. Құдды бір, ғасырлар бойы осы жерде өмір сүріп келе жатқандай алшаң басады. Керісінше, оларға біз жаутаңдай қарайтын халге жеттік. Қой терісін жамылған қорқау қасқырлардың халықты іштей ірітіп жатқаны талайдан бері айтылса да, оның құлаққа құйылып, құлыққа сіңісті болғаны соншалық, миссионерлерге мүлдем мән бермейтіндей болдық. Көпшіліктің ойында: «Билік өзі бір әрекет жасар немесе ертең-ақ оларды еліне қайтарамыз, сәл шыдап, жағдайымызды түзете берейік» деген алдамшы сылтау бар. Алайда, кейбір зиялыларымыз бұл мәселеге көзжұмбайлықпен қарап тұрса, кейбір орындаушы органдардың қызметкерлері бұқпантайлықпен олардың заң жүзінде жұмыс істеуіне тікелей немесе жанама түрде жағдай жасап отыр. Тіпті, біз ойлағандай ертең миссионерлерді еліне қайтардық дейікші. Бірақ, миына миссионерлердің «менталитеті» сіңіп, санасына басқаша сенім ұялаған қандастарымызды қайда қоямыз? Жер – оларға да, бізге де ортақ. Ливан, Ирақта болып жатқан оқиғалар ертең бізде де шықпасына кім кепілдік бере алады? Әрине, сұрақ көп. Осындай сұрақтарды зерттеп, зерделеп, дұрыс жолға қоюдың орнына, өз басын құмға көмген түйеқұс секілді, ушығып бара жатқан «ауруды» жасырып, жаппақшы болатын жағдайымыз да бар...
Осындайда елдің бүгіні мен ертеңін тереңнен ойлайтын қөзқарақты азаматтар, ұлтының болашағына шын жаны ашып, жан айқайын жеткізетін зиялылар ауадай қажет. Ал, сол санаулылардың шырылына құлақ асудың орнына, «өзің білме, білгеннің тілін алма» қағидасын ұстанатынымыз да бар. Немесе оларды халық алдында өздерін «көрсеткісі» келетіндердің қатарына (өздерін өзі жарнамалап жүргендер де бар) жатқыза саламыз. Рас, білімі мен ғылымы, парасаттылығы мен пайымы шындыққа ұштасып жатса санасу керек.
Ұлттық бірлік пен егемендікті сақтауға зор үлес қосып, дінді бұрмалаушыларға тойтарыс беріп жүрген азаматтардың бірі – филология ғылымының кандидаты, дінтанушы ғалым Мұртаза Бұлұтай. Түркияда туылып, Шығыс пен Батыстың озық білімін алған, түрік, ағылшын, неміс, орыс, араб, парсы және түркі тілдерін меңгерген. Жеті жұрттың тілін білген ғалым еліміздің ғылымына құнды жаңалықтар әкелді. Ол Батыс елдерінің, оның ішінде АҚШ-тың әлемге жүргізіп отырған саяси ұстанымын, олардың өз ішіндегі саяси, экономикалық және әлеуметтік процестерін жетік түсінеді. Мұртазамен сонау Кеңес Одағының соңғы жылдарында Жоғарғы Кеңес депутаты болып жүргенде Мәскеуде танысқан едім. 1990 жылы болса керек, бір қыдыру депутаттармен Мәскеуге ресми кездесулерге қатысу үшін барғанымызда Қызыл Алаңды бір топ мұсылман экономист профессорлармен бірге аралап жүрген жас қазақ жігітін кездестіргенбіз. Қасындағы Америка, Еуропа және Түркиядан келген экономика саласының ғалымдарымен біздерді таныстырып, дін, ел, отан туралы жылы лебіздер айтып, лезде өзіне баурап алған Мұртазаны сүйсіне әңгіме қылғанбыз. Мұртазамен қарым-қатынасымыз содан бері үзілмей жалғасуда. Ол 1991 жылы еліміз тәуелсіздік алысымен - «Атамекенім Қазақстанға қызмет етемін», - деп, өз отанына қайтқан ұлтжанды азамат. Мұртаза құнды-құнды төрт кітап жазды, жүзден астам мақалаларды оқырманға ұсынды. Солардың бірі, 2000 жылы жарық көрген «Ата-Баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?» – кітабы. Бұл кітабында ғалым ислам дінінің бізге белгісіз болып келген таралу белестерін жазады. Дүниеге кең таралған тілдерде жазылған зерттеулерді оқып, оларды қазақша сөйлетеді.
Осы кітаптың алғы сөзін жазған филология ғылымдарының докторы, профессор Рахманқұл Бердібай былай дейді: «Мұртаза Жұнісұлы «Ата-Баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?» деп аталатын осы зерттеуінде Қазақстан жерін, жалпы Еуразия кеңістігін мекендеген, қазақ халқының қалыптасу процесіне үлес қосқан сақ, сармат, үйсін, қаңлы, хұн, түрік, қырғыз, оғыз, керейт, найман, арғын ел-тайпаларының наным-сенімдерін, әдет-ғұрыптарын, мәдениетін сараптайды. Нәтижесінде, ежелгі бабаларымыздың әуел баста біртәңірлі (монотеистік) нанымда болғанын, кейін келе көптәңірлі (политеистік) діндерді ұстағанын, ақырында қайтадан біртәңірлі діндерге мойын бұрғанын көрсетеді», - деп, бір тоқтаса, «соңғы жылдары жарық көрген ғылыми туындылардың бірі – көп мәселелерге тыңнан түрен салған, көп пәндердің тарихы мен тағдырын қамтыған, әсіресе халқымызды имандылыққа баулып келген берік тұғырымыз ислам дінінің түбірі мен даму белестерін талдап берген жас автор Мұртаза Жүнісұлы Бұлұтайдың осы кітабы десем артық айтқандық болмас», - деп, өзінің әділ бағасын береді.
Рас, кітап тиянақты еңбектің, қажырлы ізденістің нәтижесінде дүниеге келген. Біріншіден, ғалым исламның Орта Азия елдерінде таралуын бүге-шігесіне дейін зерттеп, жаңа деректер келтіреді. Екіншіден, дінді таратуда Ахмед Иесеуи, Ахмед Йүгнеки, Жүсіп Хас Хажиб, Әбу Райхан әл-Бируни секілді білгір ғалымдарды, дін үшін шешуші соғыстарда шәһит болған батырларды насихаттайды. Үшіншіден, асыл дінімізге дейінгі әртүрлі «измдердің» пайда болу тарихын зерттеп, мағыналарын ашып көрсетеді. Төртіншіден, исламды түсінбей, кереғар пікір (ислам арабтардың ғана діні, әйел құқығы шектеулі, басқа да сыңаржақ ұғымдар) таратушыларға ғалым нақты дәлелдермен тойтарыс береді. Бесіншіден, кітап философия, тарих, этнология, түркология, социология секілді оншақты ғылымның үлесіне тиесілі материалдарды қамтиды. Осыдан-ақ, бұл кітаптың оқырман үшін құнды екені даусыз.
2006 жылы тәуелсіз еліміздің 15 жылдығына арналған ғалымның «Дін және ұлт» атты кітабы шықты. Бұл құнды еңбек те ұлттың қалыптасу үрдісі, оған діни-рухани ахуалдардың тигізетін ықпалын жан-жақты көтерген айтулы дүние. Онда автордың соңғы жылдары баспасөз беттерінде жарық көрген дінтану, философия, әлеументтану, құқық, халықаралық қатынастар, саясаттану, мәдениеттану, экономика секілді көп жанрды қамтитын ғылыми-публистикалық материалдары қамтылған. Сондай-ақ, осы кітапты оқи отырып, автордың мемлекет, ұлт, дін мәселелеріне келгенде өзінің бей-жай қарай алмайтынын, өмірлік ұстанымының мықты екендігін көреміз.
«Дін және ұлт» кітабына алғысөз жазып, өзінің жүрекжарды ықыласын білдірген Қазақстан мұсылмандар діни басқармасының төрағасы, Бас Мүфти, профессор Әбсаттар қажы Дербісәлінің мына бір сөзін келтірсек: «Жалпы, осыдан 10-15 жыл бұрынға дейін қазақ жазба әдебиеті Абайдан басталды деп келсек, кейінірек оны шегіндіріп, XV-ғасырға дейін апарғанбыз. Ал, Мұртаза Бұлұтай өзінің нақты дәлелдерімен оны ары қарай 10-шақты ғасырға дейін шегеріп тастады. Соның дәлелі ретінде Отырардан, Тараздан, Түркістаннан шыққан, Мауера-ән-нәһір мен Орталық Азиядан шыққан ғалымдарымыздың ислам өркениетіне қосқан, жалпы адамзат мәдениетіне қосқан сүбелі еңбектері туралы қызықты, тартымды, тағылымды ойлар айтады».
М. Бұлұтайдың діннен басқа қоғамымызды алаңдатып отырған демографиялық ахуалды көтеріп, кезінде тағдырдың тәлкегімен шетел асқан қандастарды Қазақстанға қайтарудың жолдарын тынбай айтып келе жатқаны да халық жадында. Бұлармен қатар алаштың мұңына айналған қазақ тілінің мемлекеттік деңгейде көріне алмауы да авторға қалам тербетеді. Зерделі ғалым ел экономикасын дамыту, мемлекеттік институттардың қызметтерін жетілдіру және э-үкімет туралы да келелі ойларын білдіріп келеді. Олардың қай-қайсысы да оқырманға әсер етіп қана қоймай, мәселені одан ары зерттеуге ынталандырады.
Қорыта айтқанда, ғалымның бар ойы, арман-тілегі діннің негіздерін терең ұғынумен қатар қазіргі заман мәселелеріне парасатты көзқараспен қарауға, саф дінмен нығайтылған заманауи мемлекетті құруды түйсінетін қазақылыққа, бейбітшілік пен қоғамдық келісімге негізделген. Осындай ғылыми ізденістер мен ізгі шаралардың елбасы Н.Ә. Назарбаев 14.11.2006 ж. бекіткен «Қазақстан Республикасының 2007-2024 жж. тұрақты дамуға өтуі туралы Тұжырымдамасына» сәйкес діннің мемлекеттің тұрақты дамуын қамтамасыз ететін маңызды факторлардың бірі ретінде танылуына септігін тигізері сөзсіз. Көкірекке түйгені мол ғалым інім Мұртаза ел игілігіне жарар әлі талай туындылар әкелеріне сенімім кәміл. Ал, қазақ қоғамы осындай ойы өткір, пайымы терең, азаматтығы мен парасаты асқан білімдарларға қашанда зәру. Зиялылық пен зайырлылыққа шақыруыңды жалғастыра бер ғалым інім!
Оразалы СӘБДЕН,
Ғалымдар Одағының президенті,
Академик, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері
12.02.2007 ж.
Алматы қ.
Ғалымдар Одағының президенті,
Академик, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері
ІЗДЕНІМПАЗ ҒАЛЫМ
Әлемнің дамыған өркениетті елдерінің көпшілігіне қарап отырсақ, олардың даму-нығаю үрдістерінің ғасырдан-ғасырға жалғасып, өзіндік түпкі келбетін жоғалтпай келе жатқанын көреміз. Ал, сол елдерді мықты мемлекет еткен, әртүрлі дүрбелеңдерге қарамай өркендеткен негізгі факторлар - олардың тілі мен діні, ізденімпаздығы мен еңбексүйгіштігі, ішкі бірлігі мен татулығы дер едім. Тәуелсіз Қазақстан осы өркениетті де дамыған мемлекеттердің қатарында болу жолында еңселі істерімен алға жылжып келеді.
Дегенмен, қоғам дүнияуи бағытта дамып, экономикалық жағынан қуантса, екінші жақтан, рухани құлдыраушылық жанға батады. Халықты ұлт ретінде сақтаушы негізгі күштің бірі – халі мүшкіл тіліміз. Соңғы кездері тіл жанашырларының жанайқайының нәтижесінде бұл біраз дұрыс жолға қойыла бастағандай. Екіншісі, ұлтымыздың ұйтқысы, бір емес бірнеше халықтың басын бір арнаға біріктірген, бар болмысымызбен біте қайнасқан дініміздің теріс пиғылмен бұрмаланып жатқан жағдайы.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары сананы сансыратқан, нақты саны белгісіз секталар қаптап кетті. Аз уақытта олар талай қазақтың миын айландырып, өздеріне бағындырып та үлгерді. Құдды бір, ғасырлар бойы осы жерде өмір сүріп келе жатқандай алшаң басады. Керісінше, оларға біз жаутаңдай қарайтын халге жеттік. Қой терісін жамылған қорқау қасқырлардың халықты іштей ірітіп жатқаны талайдан бері айтылса да, оның құлаққа құйылып, құлыққа сіңісті болғаны соншалық, миссионерлерге мүлдем мән бермейтіндей болдық. Көпшіліктің ойында: «Билік өзі бір әрекет жасар немесе ертең-ақ оларды еліне қайтарамыз, сәл шыдап, жағдайымызды түзете берейік» деген алдамшы сылтау бар. Алайда, кейбір зиялыларымыз бұл мәселеге көзжұмбайлықпен қарап тұрса, кейбір орындаушы органдардың қызметкерлері бұқпантайлықпен олардың заң жүзінде жұмыс істеуіне тікелей немесе жанама түрде жағдай жасап отыр. Тіпті, біз ойлағандай ертең миссионерлерді еліне қайтардық дейікші. Бірақ, миына миссионерлердің «менталитеті» сіңіп, санасына басқаша сенім ұялаған қандастарымызды қайда қоямыз? Жер – оларға да, бізге де ортақ. Ливан, Ирақта болып жатқан оқиғалар ертең бізде де шықпасына кім кепілдік бере алады? Әрине, сұрақ көп. Осындай сұрақтарды зерттеп, зерделеп, дұрыс жолға қоюдың орнына, өз басын құмға көмген түйеқұс секілді, ушығып бара жатқан «ауруды» жасырып, жаппақшы болатын жағдайымыз да бар...
Осындайда елдің бүгіні мен ертеңін тереңнен ойлайтын қөзқарақты азаматтар, ұлтының болашағына шын жаны ашып, жан айқайын жеткізетін зиялылар ауадай қажет. Ал, сол санаулылардың шырылына құлақ асудың орнына, «өзің білме, білгеннің тілін алма» қағидасын ұстанатынымыз да бар. Немесе оларды халық алдында өздерін «көрсеткісі» келетіндердің қатарына (өздерін өзі жарнамалап жүргендер де бар) жатқыза саламыз. Рас, білімі мен ғылымы, парасаттылығы мен пайымы шындыққа ұштасып жатса санасу керек.
Ұлттық бірлік пен егемендікті сақтауға зор үлес қосып, дінді бұрмалаушыларға тойтарыс беріп жүрген азаматтардың бірі – филология ғылымының кандидаты, дінтанушы ғалым Мұртаза Бұлұтай. Түркияда туылып, Шығыс пен Батыстың озық білімін алған, түрік, ағылшын, неміс, орыс, араб, парсы және түркі тілдерін меңгерген. Жеті жұрттың тілін білген ғалым еліміздің ғылымына құнды жаңалықтар әкелді. Ол Батыс елдерінің, оның ішінде АҚШ-тың әлемге жүргізіп отырған саяси ұстанымын, олардың өз ішіндегі саяси, экономикалық және әлеуметтік процестерін жетік түсінеді. Мұртазамен сонау Кеңес Одағының соңғы жылдарында Жоғарғы Кеңес депутаты болып жүргенде Мәскеуде танысқан едім. 1990 жылы болса керек, бір қыдыру депутаттармен Мәскеуге ресми кездесулерге қатысу үшін барғанымызда Қызыл Алаңды бір топ мұсылман экономист профессорлармен бірге аралап жүрген жас қазақ жігітін кездестіргенбіз. Қасындағы Америка, Еуропа және Түркиядан келген экономика саласының ғалымдарымен біздерді таныстырып, дін, ел, отан туралы жылы лебіздер айтып, лезде өзіне баурап алған Мұртазаны сүйсіне әңгіме қылғанбыз. Мұртазамен қарым-қатынасымыз содан бері үзілмей жалғасуда. Ол 1991 жылы еліміз тәуелсіздік алысымен - «Атамекенім Қазақстанға қызмет етемін», - деп, өз отанына қайтқан ұлтжанды азамат. Мұртаза құнды-құнды төрт кітап жазды, жүзден астам мақалаларды оқырманға ұсынды. Солардың бірі, 2000 жылы жарық көрген «Ата-Баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?» – кітабы. Бұл кітабында ғалым ислам дінінің бізге белгісіз болып келген таралу белестерін жазады. Дүниеге кең таралған тілдерде жазылған зерттеулерді оқып, оларды қазақша сөйлетеді.
Осы кітаптың алғы сөзін жазған филология ғылымдарының докторы, профессор Рахманқұл Бердібай былай дейді: «Мұртаза Жұнісұлы «Ата-Баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?» деп аталатын осы зерттеуінде Қазақстан жерін, жалпы Еуразия кеңістігін мекендеген, қазақ халқының қалыптасу процесіне үлес қосқан сақ, сармат, үйсін, қаңлы, хұн, түрік, қырғыз, оғыз, керейт, найман, арғын ел-тайпаларының наным-сенімдерін, әдет-ғұрыптарын, мәдениетін сараптайды. Нәтижесінде, ежелгі бабаларымыздың әуел баста біртәңірлі (монотеистік) нанымда болғанын, кейін келе көптәңірлі (политеистік) діндерді ұстағанын, ақырында қайтадан біртәңірлі діндерге мойын бұрғанын көрсетеді», - деп, бір тоқтаса, «соңғы жылдары жарық көрген ғылыми туындылардың бірі – көп мәселелерге тыңнан түрен салған, көп пәндердің тарихы мен тағдырын қамтыған, әсіресе халқымызды имандылыққа баулып келген берік тұғырымыз ислам дінінің түбірі мен даму белестерін талдап берген жас автор Мұртаза Жүнісұлы Бұлұтайдың осы кітабы десем артық айтқандық болмас», - деп, өзінің әділ бағасын береді.
Рас, кітап тиянақты еңбектің, қажырлы ізденістің нәтижесінде дүниеге келген. Біріншіден, ғалым исламның Орта Азия елдерінде таралуын бүге-шігесіне дейін зерттеп, жаңа деректер келтіреді. Екіншіден, дінді таратуда Ахмед Иесеуи, Ахмед Йүгнеки, Жүсіп Хас Хажиб, Әбу Райхан әл-Бируни секілді білгір ғалымдарды, дін үшін шешуші соғыстарда шәһит болған батырларды насихаттайды. Үшіншіден, асыл дінімізге дейінгі әртүрлі «измдердің» пайда болу тарихын зерттеп, мағыналарын ашып көрсетеді. Төртіншіден, исламды түсінбей, кереғар пікір (ислам арабтардың ғана діні, әйел құқығы шектеулі, басқа да сыңаржақ ұғымдар) таратушыларға ғалым нақты дәлелдермен тойтарыс береді. Бесіншіден, кітап философия, тарих, этнология, түркология, социология секілді оншақты ғылымның үлесіне тиесілі материалдарды қамтиды. Осыдан-ақ, бұл кітаптың оқырман үшін құнды екені даусыз.
2006 жылы тәуелсіз еліміздің 15 жылдығына арналған ғалымның «Дін және ұлт» атты кітабы шықты. Бұл құнды еңбек те ұлттың қалыптасу үрдісі, оған діни-рухани ахуалдардың тигізетін ықпалын жан-жақты көтерген айтулы дүние. Онда автордың соңғы жылдары баспасөз беттерінде жарық көрген дінтану, философия, әлеументтану, құқық, халықаралық қатынастар, саясаттану, мәдениеттану, экономика секілді көп жанрды қамтитын ғылыми-публистикалық материалдары қамтылған. Сондай-ақ, осы кітапты оқи отырып, автордың мемлекет, ұлт, дін мәселелеріне келгенде өзінің бей-жай қарай алмайтынын, өмірлік ұстанымының мықты екендігін көреміз.
«Дін және ұлт» кітабына алғысөз жазып, өзінің жүрекжарды ықыласын білдірген Қазақстан мұсылмандар діни басқармасының төрағасы, Бас Мүфти, профессор Әбсаттар қажы Дербісәлінің мына бір сөзін келтірсек: «Жалпы, осыдан 10-15 жыл бұрынға дейін қазақ жазба әдебиеті Абайдан басталды деп келсек, кейінірек оны шегіндіріп, XV-ғасырға дейін апарғанбыз. Ал, Мұртаза Бұлұтай өзінің нақты дәлелдерімен оны ары қарай 10-шақты ғасырға дейін шегеріп тастады. Соның дәлелі ретінде Отырардан, Тараздан, Түркістаннан шыққан, Мауера-ән-нәһір мен Орталық Азиядан шыққан ғалымдарымыздың ислам өркениетіне қосқан, жалпы адамзат мәдениетіне қосқан сүбелі еңбектері туралы қызықты, тартымды, тағылымды ойлар айтады».
М. Бұлұтайдың діннен басқа қоғамымызды алаңдатып отырған демографиялық ахуалды көтеріп, кезінде тағдырдың тәлкегімен шетел асқан қандастарды Қазақстанға қайтарудың жолдарын тынбай айтып келе жатқаны да халық жадында. Бұлармен қатар алаштың мұңына айналған қазақ тілінің мемлекеттік деңгейде көріне алмауы да авторға қалам тербетеді. Зерделі ғалым ел экономикасын дамыту, мемлекеттік институттардың қызметтерін жетілдіру және э-үкімет туралы да келелі ойларын білдіріп келеді. Олардың қай-қайсысы да оқырманға әсер етіп қана қоймай, мәселені одан ары зерттеуге ынталандырады.
Қорыта айтқанда, ғалымның бар ойы, арман-тілегі діннің негіздерін терең ұғынумен қатар қазіргі заман мәселелеріне парасатты көзқараспен қарауға, саф дінмен нығайтылған заманауи мемлекетті құруды түйсінетін қазақылыққа, бейбітшілік пен қоғамдық келісімге негізделген. Осындай ғылыми ізденістер мен ізгі шаралардың елбасы Н.Ә. Назарбаев 14.11.2006 ж. бекіткен «Қазақстан Республикасының 2007-2024 жж. тұрақты дамуға өтуі туралы Тұжырымдамасына» сәйкес діннің мемлекеттің тұрақты дамуын қамтамасыз ететін маңызды факторлардың бірі ретінде танылуына септігін тигізері сөзсіз. Көкірекке түйгені мол ғалым інім Мұртаза ел игілігіне жарар әлі талай туындылар әкелеріне сенімім кәміл. Ал, қазақ қоғамы осындай ойы өткір, пайымы терең, азаматтығы мен парасаты асқан білімдарларға қашанда зәру. Зиялылық пен зайырлылыққа шақыруыңды жалғастыра бер ғалым інім!
Оразалы СӘБДЕН,
Ғалымдар Одағының президенті,
Академик, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері
12.02.2007 ж.
Алматы қ.
АСАН САРҚҰЛОВ
ЖҮРЕККЕ ИМАН ҮЙIРГЕН МҰРТАЗА БҰЛҰТАЙ
ТУРАЛЫ БIР ҮЗIК СЫР[1]
Мұртаза Бұлұтай есiмi – бүкiл мүмiн-мұсылмандарға белгiлi десем артық айтқандық емес. Каир және Дамаск қалаларындағы Араб тiлi академиясының академигi Махмұд Фәһми Хижази Мұртаза Бұлұтай мырзаны «қазақ ойшылы» деп атапты «Дiн және Ұлт» кiтабының алғы сөзiнде. Ал, мен (оқырман айып етпес деп ойлаймын – А.С.) Хижазидiң тамаша теңеуiне «М. Бұлұтай – Ислам ойшылы» – деген тақырып қойып, оның өзiне лайық бағасын бергiм келдi. Кiтап авторы өзiнiң «Дiн және Ұлт» атты терең зерттеуiнде тек мұсылман әлемiнiң бiр тұтқасы – қазақтар жайында ғана емес, әлем мұсылмандарының ғажайып дiнi – исламды сөз етедi.
Асыл дiнiмiздiң арлы азаматы, филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсынбек Кәкiшевтiң өз бағамы былай: «Қолдарыңыздағы кiтап (М. Бұлұтайдың «Дiн және Ұлт» атты шығармасын айтып отыр – А.С.) сырттан келген бүлiкшiл ағымдармен күресте таптырмас құрал». Ал, осы кiтапқа алғы сөз жазған ҚМДБ-ның төрағасы, Бас муфти, Әбсаттар қажы Дербiсәлi: «Мұртаза еңбегiнiң басты мақсаттарының бiрi – дiнiмiздi түрлi «изм»-дерден қорғау, оның асыл құндылықтарына сөз келтiртпеу, исламның iшiндегi бiрлiк, исламның Қазақстандағы жетекшi әрi iрi дiн болуына қолғабыс тигiзу», - дептi.
Иә, белгiлi дiнтанушы, мәдениеттанушы, ғалым Мұртаза Бұлұтайдың Қазақстан Республикасының тәуелсiздiгiнiң 15 жылдығына арналған «Дiн және Ұлт» атты кiтабының ресми тұсаукесерi Алматыдағы «Бизнес орталығында» өттi. Оған дiнтанушылар, ғалымдар, әдебиетшiлер, ақын-жазушылар, студенттер, т.б. иман жүздi адамдар қатысты.
Тұсаукесердiң жоғары деңгейде өтуiне Республикалық «Иман» қоры (дир. Өтеген Махмұт) айтарлықтай үлес қосты. Бәрi тап-тұйнақтай. Оның үстiне Мұртаза Бұлұтайдың да бетiнен иман нұры төгiлiп тұрғасын ба, бас қосу өз сәтiмен шықты. Жамағат әрбiр шығып сөйлеушiлердi ұйып тыңдады. Бас муфти Әбсаттар қажы Дербiсәлi, ғалым Тұрсынбек Кәкiшев, академик Махмуд Ф. Хижази, ақын Аманхан Әлiм, қасиеттi Құран Кәрiмнiң тәпсiр-аудармашысы Уахап Қыдырхан, т.б. Астана, Алматы, Шымкент қалаларынан және шет елден келген өкiлдерiнiң сөздерi жанға жылу, жүрекке иман үйiрдi.
Қазақ жақсы айтады. Iлiмi күштi жандарды «энциклопедиялық бiлiмi бар» ғалым деп жатады. Елдiң тәуелсiздiгi ұлтқа осындай екi ұлды бердi ғой деп ойлаймын. Оның бiрi – Мұхтар Құл-Мұхаммед, екiншiсi – Мұртаза Бұлұтай. Екеуi қазақ үшiн құстың қос қанатындай. Ұлт – осы екi азамат үшiн де мақтануға тиiс.
Дiнi, дiлi, тiлi таза екi қазақ ұлы теңдессiз бiлiмдар жандар. Ойлары теңiз, iстерi нық, интеллектiлерi – жоғары.
Әйтпесе, бiзге алыс, жақын шетелде оқып бiлiм алғандар аз емес. Соны мiндетсiне ме, өздерiн «мен бiлемiн»-ге санайды. Тағы бiр айтар сөз, сол сабаздар бiрiн-бiрi жер көкке тигiзбей мақтайды. «Бiздер культуролог»-пiз, жаңа ғасырдың жаңа жол ұстанушыларымыз-деп соғады. Жас шамасы 60-ты алқымдаған, не елудi еңсергендер. Айтқандары мен жазғандары оқырмандарды терiс жолға салып жатады. «Бурханшыл»-мыз, «тәңiршiл»-дiктi қайта әкелемiз, - деп ағымдарды насихаттағанда жыртып-айырылады. Бiзге «мешiт керек емес, бiз далада көк аспанға табынамыз», - деп миы шатасқан культуролог ағамыздың мақаласын оқығанда «қайнайды қаның-ай». Сонда оларға Олжас Сүлейменовтiң: «бiзде мәдениеттен гөрi наданиеттер де жетiп артылады», – деген сөзi еске түседi. Мен оларға: «культуролог» емес, - «культторг» жасаушы қағынған жерiнген қандастар – дегiм келедi. Мiне, осындай адасушы жолдағы жымысқыларға Мұртаза Бұлұтай өзiнiң «Дiн және Ұлт» кiтабында ойсырата соққы берген.
Әлдебiр ақын (оны жарнамалауға да тұрмайды - А.С.) Құдайға қарсы шығып, Аллаһқа айбат көрсетiптi. Астағфируллаһ! Бұл не сонда? Ғабиттi (Мүсiрепов) «ит» деп жазуға қолы барған бұл кiм? Ол – көргенсiз. Ол – арсыз. Ол – ұяттан безген тақпақшы, – дер едiм. Осындай желбуаз сөз ойнатып, өлең жазғандарға да дер кезiнде тойтарыс берiлдi. Ал, жалған жазушы атанған анабiреу мұсылмандар анасы Айшаға (р.а) зина жасады деп жала жапты. Көргенсiздiктiң көкесi деген осы! Сұмдық! Бетi торлаған қауын ұқсап (белгiлi сатирик - ақын Көпен Әмiрбектiң теңеуi - А.С.) жылтырап, ұялмай-қызармай жер басып жүргенге таң қаласың! Оны арсыз доссымақтары шыр-пыр болып қорғағысы да келетiн көрiнедi.
Бiрақ, Аллаһ оның бет-пердесiн жыртып, ашып бердi. Ол – тарихта мунафиқ болып қалады. Қалды да!
Ондайларға да М. Бұлұтайдың «Дiн және Ұлт» кiтабынан жауап табамыз. Кiтапта мынадай ақиқи дерек келтiрiледi: «Сахабалар Айша Әбу Бәкiрқызы анамыздан Пайғамбардың ахлағы қандай едi деп сұрағанда, ол «Оның ахлағы – Құран едi» деп айтқан екен. Сондықтан, Пайғамбарымыздың кiм екенiн бiлу, оның бiздерге қалдырған мұрасын толық түсiну үшiн Құранға жүгiнуiмiз және Құранды түсiне отырып оқуымыз шарт. Құранның мағынасын зерттей оқу ғана бiзге Пайғамбарымыздың және оған дейiнгi елшiлердiң ғибратты өмiрiн түсiну мүмкiндiгiн бередi».
Шындығында, М. Бұлұтайдың бұл еңбегi әрбiр жанның үстел үстiнде тұратын кiтабы дер едiк. 2005 жылы Мұртаза Жүнiсұлы Бұлұтайдың «Ата баба дiнi. Түркiлер неге мұсылман болды?» атты еңбегi мемлекеттiк сыйлыққа ұсынылды. Ендi бүгiнгi «Дiн және Ұлт» кiтабы үшiн оған докторлық дәреже беру туралы ұсыныс айтылды. Бұл сөз жерде қалмас деп ойлаймыз. Әрине, мұсылман атақ үшiн өмiр сүрмейдi. Бiрақ бұл дүнияуи тiрлiктегi еңбек. Ал, Пайғамбарымыз Мұхаммедтiң (с.ғ.с) «о дүниенi де, бұ дүниенi де ұмыт қылмаңдар» деген хадисi бар.
Сөзiмiз дәлелдi болу үшiн М. Бұлұтайдың «Дiн және Ұлт» кiтабынан мына үзiндiнi келтiрейiк: «Рәсұлұллаһ адамзат тарихындағы ең үлкен өзгерiстердi жасағанымен, өте қарапайым және кiшiпейiл адам бола бiлдi. Ол Аллаһ Тағаланың ризалығын ешқандай атақпен айырбастамады. Алдына келiп алуан түрлi ұсыныстар жасаған мүшiрiктердi (пұтқақұлдарды) бос қайтарды. Оның «бiр қолыма айды, бiр қолыма күндi берсеңдер де Аллаһ жолынан тайман!» деген сөзi қандай ғаламат. Меккеден Мәдинеге көшу кезiндегi үңгiрде көрсеткен сабырлығы, Бәдiр соғысындағы қаһармандығы, Ұхұдтағы мейiрiмдiлiгi, сауатсыз қоғамда бола тұрып, сол дәуiрдiң алып мемлекеттерiне елшiлер жiберуi, исламға шақырудағы көрегендiлiгi және даналығы жеке зерттеуге тұратын оқиғалар…»
М. Бұлұтай өзiнiң бұл кiтабында террорды айыптайтын фактiнi (дерек) де әдемi қолдана бiлген. Ол мұсылмандарға «террор» деген сөздiң жала болып айтылып жүргенiн айыптайды. Мысалдар келтiредi. Тiптен осыдан бiрнеше жыл бұрын Израилдiң бас министрi Ицхак Рабиндi әсiре оңшыл йаһұди (еврей) дiни ұйымның мүшесi бiр жас жiгiт атып өлтiредi. Бiрақ, сол «террорды» айыптағыш дүниежүзiлiк баспасөзде «Еврей терроризмi» деген тiркес қолданылмады. Неге? Бұл да саяси сайқал саясаттың ойыны емес пе?!
Бiр сөзбен айтқанда, әйгiлi дiнтанушы Мұртаза Бұлұтайдың «Дiн және Ұлт» кiтабы оқырманның ойлау жүйесiне әсер ететiн, дiн мен қоғамға деген көзқарасына жаңаша ой салатын мазмұнмен жазылған.
Бүгiнде өзiн ғұлама ғалым етiп танытқан М. Бұлұтай жiгiт шағында. Алты тiлдi (араб, түрiк, ағылшын, орыс, қазақ, немiс) жетiк меңгерген дiнтанушы әлi де берер ғылыми еңбегi алда деп ойлаймыз. Осыдан бiрнеше жыл бұрын 21 жасында елге (Түркиядан) оралған ойшыл-ғұламаның тындырар iсi де көп. Ол күнде қарбалас сәтте. Әлбет сабырлы, сырбаз күйде. Бiздер, М. Бұлұтайдың алар асуы көп болатынына сенемiз. Аллаһ Тағала ниетi түзу адамға нұр төгедi. Олай болса М. Бұлұтайдың елге, ұлтқа сiңiрер еңбегi зор.
P.S. М. Бұлұтайдың “Дiн және Ұлт” атты жаңа кiтабы үлкен кездесулерге толы болды. Онда елдiң және шет елдiң талай марқасқалары келдi. Бiздер М. Бұлұтайдың 85 жастағы әкесi Жүнiс қажы Рақиұлы мен анасы Әнiш қажы Шүкiрқызымен қауышқанға қуандық.
Олар алыстағы Түркиядан ұлы Мұртазаның кiтабының тұсаукесерiне ат басын бұрған. Тың. Көңілдi. Үлкен ақсақалдың Құран Кәрiм оқу мәнерi де ел-жұртты ұйып тыңдатты. Мен Мұртаза Бұлұтай туралы сөздiң - жолашары ендi басталды деп ой түйдiм.
Асан САРҚҰЛОВ
Қазақстан журналистер одағы сыйлығының лауреаты,
Қазақстан Республикасының мәдениет қайраткері,
Алматы.
[1] Асан САРҚҰЛОВ, Жүрекке иман үйірген Мұртаза БҰЛҰТАЙ туралы бір үзік сыр, «Ел мәдениеті» газеті, №15(15), 30.11.2006 ж. және «Президент және халық» газеті, №49(064), 08.12.2006 ж., және Асан САРҚҰЛОВ, Ақ сөйлейік, «Арда» баспасы, 2008 ж., 49-бет.
ТУРАЛЫ БIР ҮЗIК СЫР[1]
Мұртаза Бұлұтай есiмi – бүкiл мүмiн-мұсылмандарға белгiлi десем артық айтқандық емес. Каир және Дамаск қалаларындағы Араб тiлi академиясының академигi Махмұд Фәһми Хижази Мұртаза Бұлұтай мырзаны «қазақ ойшылы» деп атапты «Дiн және Ұлт» кiтабының алғы сөзiнде. Ал, мен (оқырман айып етпес деп ойлаймын – А.С.) Хижазидiң тамаша теңеуiне «М. Бұлұтай – Ислам ойшылы» – деген тақырып қойып, оның өзiне лайық бағасын бергiм келдi. Кiтап авторы өзiнiң «Дiн және Ұлт» атты терең зерттеуiнде тек мұсылман әлемiнiң бiр тұтқасы – қазақтар жайында ғана емес, әлем мұсылмандарының ғажайып дiнi – исламды сөз етедi.
Асыл дiнiмiздiң арлы азаматы, филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсынбек Кәкiшевтiң өз бағамы былай: «Қолдарыңыздағы кiтап (М. Бұлұтайдың «Дiн және Ұлт» атты шығармасын айтып отыр – А.С.) сырттан келген бүлiкшiл ағымдармен күресте таптырмас құрал». Ал, осы кiтапқа алғы сөз жазған ҚМДБ-ның төрағасы, Бас муфти, Әбсаттар қажы Дербiсәлi: «Мұртаза еңбегiнiң басты мақсаттарының бiрi – дiнiмiздi түрлi «изм»-дерден қорғау, оның асыл құндылықтарына сөз келтiртпеу, исламның iшiндегi бiрлiк, исламның Қазақстандағы жетекшi әрi iрi дiн болуына қолғабыс тигiзу», - дептi.
Иә, белгiлi дiнтанушы, мәдениеттанушы, ғалым Мұртаза Бұлұтайдың Қазақстан Республикасының тәуелсiздiгiнiң 15 жылдығына арналған «Дiн және Ұлт» атты кiтабының ресми тұсаукесерi Алматыдағы «Бизнес орталығында» өттi. Оған дiнтанушылар, ғалымдар, әдебиетшiлер, ақын-жазушылар, студенттер, т.б. иман жүздi адамдар қатысты.
Тұсаукесердiң жоғары деңгейде өтуiне Республикалық «Иман» қоры (дир. Өтеген Махмұт) айтарлықтай үлес қосты. Бәрi тап-тұйнақтай. Оның үстiне Мұртаза Бұлұтайдың да бетiнен иман нұры төгiлiп тұрғасын ба, бас қосу өз сәтiмен шықты. Жамағат әрбiр шығып сөйлеушiлердi ұйып тыңдады. Бас муфти Әбсаттар қажы Дербiсәлi, ғалым Тұрсынбек Кәкiшев, академик Махмуд Ф. Хижази, ақын Аманхан Әлiм, қасиеттi Құран Кәрiмнiң тәпсiр-аудармашысы Уахап Қыдырхан, т.б. Астана, Алматы, Шымкент қалаларынан және шет елден келген өкiлдерiнiң сөздерi жанға жылу, жүрекке иман үйiрдi.
Қазақ жақсы айтады. Iлiмi күштi жандарды «энциклопедиялық бiлiмi бар» ғалым деп жатады. Елдiң тәуелсiздiгi ұлтқа осындай екi ұлды бердi ғой деп ойлаймын. Оның бiрi – Мұхтар Құл-Мұхаммед, екiншiсi – Мұртаза Бұлұтай. Екеуi қазақ үшiн құстың қос қанатындай. Ұлт – осы екi азамат үшiн де мақтануға тиiс.
Дiнi, дiлi, тiлi таза екi қазақ ұлы теңдессiз бiлiмдар жандар. Ойлары теңiз, iстерi нық, интеллектiлерi – жоғары.
Әйтпесе, бiзге алыс, жақын шетелде оқып бiлiм алғандар аз емес. Соны мiндетсiне ме, өздерiн «мен бiлемiн»-ге санайды. Тағы бiр айтар сөз, сол сабаздар бiрiн-бiрi жер көкке тигiзбей мақтайды. «Бiздер культуролог»-пiз, жаңа ғасырдың жаңа жол ұстанушыларымыз-деп соғады. Жас шамасы 60-ты алқымдаған, не елудi еңсергендер. Айтқандары мен жазғандары оқырмандарды терiс жолға салып жатады. «Бурханшыл»-мыз, «тәңiршiл»-дiктi қайта әкелемiз, - деп ағымдарды насихаттағанда жыртып-айырылады. Бiзге «мешiт керек емес, бiз далада көк аспанға табынамыз», - деп миы шатасқан культуролог ағамыздың мақаласын оқығанда «қайнайды қаның-ай». Сонда оларға Олжас Сүлейменовтiң: «бiзде мәдениеттен гөрi наданиеттер де жетiп артылады», – деген сөзi еске түседi. Мен оларға: «культуролог» емес, - «культторг» жасаушы қағынған жерiнген қандастар – дегiм келедi. Мiне, осындай адасушы жолдағы жымысқыларға Мұртаза Бұлұтай өзiнiң «Дiн және Ұлт» кiтабында ойсырата соққы берген.
Әлдебiр ақын (оны жарнамалауға да тұрмайды - А.С.) Құдайға қарсы шығып, Аллаһқа айбат көрсетiптi. Астағфируллаһ! Бұл не сонда? Ғабиттi (Мүсiрепов) «ит» деп жазуға қолы барған бұл кiм? Ол – көргенсiз. Ол – арсыз. Ол – ұяттан безген тақпақшы, – дер едiм. Осындай желбуаз сөз ойнатып, өлең жазғандарға да дер кезiнде тойтарыс берiлдi. Ал, жалған жазушы атанған анабiреу мұсылмандар анасы Айшаға (р.а) зина жасады деп жала жапты. Көргенсiздiктiң көкесi деген осы! Сұмдық! Бетi торлаған қауын ұқсап (белгiлi сатирик - ақын Көпен Әмiрбектiң теңеуi - А.С.) жылтырап, ұялмай-қызармай жер басып жүргенге таң қаласың! Оны арсыз доссымақтары шыр-пыр болып қорғағысы да келетiн көрiнедi.
Бiрақ, Аллаһ оның бет-пердесiн жыртып, ашып бердi. Ол – тарихта мунафиқ болып қалады. Қалды да!
Ондайларға да М. Бұлұтайдың «Дiн және Ұлт» кiтабынан жауап табамыз. Кiтапта мынадай ақиқи дерек келтiрiледi: «Сахабалар Айша Әбу Бәкiрқызы анамыздан Пайғамбардың ахлағы қандай едi деп сұрағанда, ол «Оның ахлағы – Құран едi» деп айтқан екен. Сондықтан, Пайғамбарымыздың кiм екенiн бiлу, оның бiздерге қалдырған мұрасын толық түсiну үшiн Құранға жүгiнуiмiз және Құранды түсiне отырып оқуымыз шарт. Құранның мағынасын зерттей оқу ғана бiзге Пайғамбарымыздың және оған дейiнгi елшiлердiң ғибратты өмiрiн түсiну мүмкiндiгiн бередi».
Шындығында, М. Бұлұтайдың бұл еңбегi әрбiр жанның үстел үстiнде тұратын кiтабы дер едiк. 2005 жылы Мұртаза Жүнiсұлы Бұлұтайдың «Ата баба дiнi. Түркiлер неге мұсылман болды?» атты еңбегi мемлекеттiк сыйлыққа ұсынылды. Ендi бүгiнгi «Дiн және Ұлт» кiтабы үшiн оған докторлық дәреже беру туралы ұсыныс айтылды. Бұл сөз жерде қалмас деп ойлаймыз. Әрине, мұсылман атақ үшiн өмiр сүрмейдi. Бiрақ бұл дүнияуи тiрлiктегi еңбек. Ал, Пайғамбарымыз Мұхаммедтiң (с.ғ.с) «о дүниенi де, бұ дүниенi де ұмыт қылмаңдар» деген хадисi бар.
Сөзiмiз дәлелдi болу үшiн М. Бұлұтайдың «Дiн және Ұлт» кiтабынан мына үзiндiнi келтiрейiк: «Рәсұлұллаһ адамзат тарихындағы ең үлкен өзгерiстердi жасағанымен, өте қарапайым және кiшiпейiл адам бола бiлдi. Ол Аллаһ Тағаланың ризалығын ешқандай атақпен айырбастамады. Алдына келiп алуан түрлi ұсыныстар жасаған мүшiрiктердi (пұтқақұлдарды) бос қайтарды. Оның «бiр қолыма айды, бiр қолыма күндi берсеңдер де Аллаһ жолынан тайман!» деген сөзi қандай ғаламат. Меккеден Мәдинеге көшу кезiндегi үңгiрде көрсеткен сабырлығы, Бәдiр соғысындағы қаһармандығы, Ұхұдтағы мейiрiмдiлiгi, сауатсыз қоғамда бола тұрып, сол дәуiрдiң алып мемлекеттерiне елшiлер жiберуi, исламға шақырудағы көрегендiлiгi және даналығы жеке зерттеуге тұратын оқиғалар…»
М. Бұлұтай өзiнiң бұл кiтабында террорды айыптайтын фактiнi (дерек) де әдемi қолдана бiлген. Ол мұсылмандарға «террор» деген сөздiң жала болып айтылып жүргенiн айыптайды. Мысалдар келтiредi. Тiптен осыдан бiрнеше жыл бұрын Израилдiң бас министрi Ицхак Рабиндi әсiре оңшыл йаһұди (еврей) дiни ұйымның мүшесi бiр жас жiгiт атып өлтiредi. Бiрақ, сол «террорды» айыптағыш дүниежүзiлiк баспасөзде «Еврей терроризмi» деген тiркес қолданылмады. Неге? Бұл да саяси сайқал саясаттың ойыны емес пе?!
Бiр сөзбен айтқанда, әйгiлi дiнтанушы Мұртаза Бұлұтайдың «Дiн және Ұлт» кiтабы оқырманның ойлау жүйесiне әсер ететiн, дiн мен қоғамға деген көзқарасына жаңаша ой салатын мазмұнмен жазылған.
Бүгiнде өзiн ғұлама ғалым етiп танытқан М. Бұлұтай жiгiт шағында. Алты тiлдi (араб, түрiк, ағылшын, орыс, қазақ, немiс) жетiк меңгерген дiнтанушы әлi де берер ғылыми еңбегi алда деп ойлаймыз. Осыдан бiрнеше жыл бұрын 21 жасында елге (Түркиядан) оралған ойшыл-ғұламаның тындырар iсi де көп. Ол күнде қарбалас сәтте. Әлбет сабырлы, сырбаз күйде. Бiздер, М. Бұлұтайдың алар асуы көп болатынына сенемiз. Аллаһ Тағала ниетi түзу адамға нұр төгедi. Олай болса М. Бұлұтайдың елге, ұлтқа сiңiрер еңбегi зор.
P.S. М. Бұлұтайдың “Дiн және Ұлт” атты жаңа кiтабы үлкен кездесулерге толы болды. Онда елдiң және шет елдiң талай марқасқалары келдi. Бiздер М. Бұлұтайдың 85 жастағы әкесi Жүнiс қажы Рақиұлы мен анасы Әнiш қажы Шүкiрқызымен қауышқанға қуандық.
Олар алыстағы Түркиядан ұлы Мұртазаның кiтабының тұсаукесерiне ат басын бұрған. Тың. Көңілдi. Үлкен ақсақалдың Құран Кәрiм оқу мәнерi де ел-жұртты ұйып тыңдатты. Мен Мұртаза Бұлұтай туралы сөздiң - жолашары ендi басталды деп ой түйдiм.
Асан САРҚҰЛОВ
Қазақстан журналистер одағы сыйлығының лауреаты,
Қазақстан Республикасының мәдениет қайраткері,
Алматы.
[1] Асан САРҚҰЛОВ, Жүрекке иман үйірген Мұртаза БҰЛҰТАЙ туралы бір үзік сыр, «Ел мәдениеті» газеті, №15(15), 30.11.2006 ж. және «Президент және халық» газеті, №49(064), 08.12.2006 ж., және Асан САРҚҰЛОВ, Ақ сөйлейік, «Арда» баспасы, 2008 ж., 49-бет.
Подписаться на:
Сообщения (Atom)