суббота, 31 января 2009 г.

ЕЛ БОЛУ БЕЛЕСТЕРІ

Мұртаза БҰЛҰТАЙ
Философия ғылымдарының кандидаты,
дінтанушы, мәдениеттанушы


ЕЛ БОЛУ БЕЛЕСТЕРІ


Жақын күндері бір топ отаншыл азаматтар Ауған соғысы ардагерлері қауымдастығының төрағасы, белгілі қаламгер Бақытбек Смағұл бауырымыздың үйінде қонақта бас қостық. Келгендер арасынан Ауған соғысының ардагерлері, журналшылар, түрлі сала мамандары көрінді. Дастархан басында басталған әңгімеміз бірден отаншылдық, ұлтжандылық, имандылық, зиялылық тақырыптарында өрбіді. Біз қалай ел болдық, отанымызды қалай гүлдендіреміз, қазіргі заманауи қиындықтар мен қауіптерді қалай жеңе аламыз, болашақ ұрпақтарымызға нені мұра ете аламыз деген сауалдар төңірегіндегі сұхбатымыз түн ортасына шейін үзіліссіз жалғасқан екен. Әңгімешілердің барлығы да шын ниетімен, іші-бауыры елжірей, пікірлерін ортаға салып отырды. Кемшін тұстарымыз, жүзеге аспай қалған армандарымыз әңгіме арқауына айналды. Сонымен қатар осы тәуелсіздікті көрген біздердің қандай бақытты ұрпақ екеніміз, жылдан жылға халқымыздың саны артып, елдігіміз нығайып, дамудың бір белесінен ендігісіне шығып келе жатқанымыз да тілге тиек етілді.
Соңғы кездері сүйсіне отырған сұхбаттың бірі сол кешкі отырыс болды-ау деп ойлаймын. Барлығымыз да бір сергіп қалдық, шер тарқаттық. Болашағымызға деген сеніміміз жанданды, әсіресе жастар жағы қанаттанып қайтты, үлкендер шүкіршілік етті. Міне, сол кешкі қызық әңгіме барысында мен де Қазақстанның тәуілсіздігінің алғашқы жылдарында өзім куә болған бір-екі естелігімді айтқан едім. Расында өзім араласқан уақиғаларды, азды-көп еңбегімді жария етіп айтуды, жарнамалауды әдет етпеген сияқтымын. Дегенмен, сол отырыста болған азаматтардың барлығы да, әсіресе Бақытбек бауырым маған қолқа салып: «Мұны жазғаның жөн. Жастарға үлгі болар, тарихта қалар. Біздің мемлекет болу жолымыздың қатпар қатпарының ішінде бұл да ескерілуі тиіс» деп, үстемелеген соң, осы мақаланы жазып отырмын. Бұл жөнінде бірінші рет қалам тербеп көпшілікке баяндап отырғанымды атап айтқым келеді. Мен сияқты талай қазақ баласының айтылмай қалған, жазылмай қалған сан мыңдаған сезімге толы естеліктері бар шығар деп ойлаймын. Қазақ халқының қилы тарихы осындай кішкентай сәттердің жиынтығы десек, қателеспейтін шығармыз...
Бұл болған уақиғаларды түсіну үшін артқа шегінуіміз, 1991-1992 жылғы жағдайларды еске алуымыз керек. Ол кезде Қазақстан жаңа ғана бой көтерген жас мемлекет. Кеңес Одағы ыдырағанымен іс жүзінде оның заңдары мен ережелері, әлеуметтік құрылымдары мен ұйымдары әлі де болса ықпалын жүргізіп келе жатыр еді. Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде мемлекеттің негізгі белгілерін енді енді өмірге енгізіп келе жатқан кез еді. Күллі әлемді дүр сілкінткен өзгерістер жүріп жатқан шақта, біз қазақтарды бір ғана мәселе – Қазақстанның азаттығы ғана таң қалдырған еді. Әсіресе, шетелде өмір сүрген қазақтар үшін бұл хиял ғажайып ертегідегі бір хикая сияқты еді. Көп емес бірнеше жыл бұрын ғана «Кеңестер Одағы күйрейді, Қазақстан азат ел болады» десе, оған ешкім сенбеуші еді, сенбек түгілі ондайды ойға келтіру, тіпті, шындыққа жанаспайтын. Міне осындай жағдайда азғантай қазаққа тәуелсіздікті бере қоймас деген бір қауіп ылғи да мені мазалаушы еді. Әттең неге түрік бауырларымыздай санымыз көп емес, әттең ең болмағанда украйындар сияқты емеспіз деп ойланып, қынжылушы едім. Одақтас республикалар бірінен соң бірі тәуелсіздіктерін жариялап жатқанда, «біздің Қазақстан неғып кешікті, әкәу не болар екен!» деп, күн санап, радиодан, газеттерден шүйінші жаңалықты күтіп тұрушы едік. Мен Кеңес Одағының соңғы жылында Қазақстанға келгендіктен елдегі ахуалды өте жақсы білуші едім. 1991 жылғы тамыз айында Янаев, Язов дегендер ГКЧП-ны ұйымдастырып, Мәскеуде әскери төңкеріс жасап, билікті тартып алмақ болғанда Алматыда болғам. Сонда Алматыдағы кейбір азаматтардың «Кеңес Одағы қайта жаңғыратын болды, бұлар енді бізге дербестік бере қоймас!» дегені есімде....
Шүкір! Бір тәуліктің ішінде бірде қуантып, бірде уайымдататын өзгерістер лабиринтінен Қазақстанымыз сүрінбей өтіп, өзге республикалардың соңынан тәуелсіздігін 1991 жылдың 16 желтоқсан күні жариялады. Осы уақиғадан оншақты күн ғана бұрын мен Алматыда болып, ҚССР-ның тұңғыш Президенті сайланған Нұрсұлтан Назарбаевтың Алматыдағы ұлықтау (инагурация) мұрасымына Германиядан арнайы келіп қатысқан едім. Сол күні қазақтың игі-жақсылары, елімізге еңбегі сіңген талай тұлғалар залда сәби балаларша қуанып отырғаны есімде. Елбасының жерге құлай жаздаған туды лезде ұмтылып ұстап алғаны, тоқсаннан асқан қарт ақын Шәкір Әбеновтың: «Ынсапты бол, елге мейірімді бол!» деген ұлағатты сөздермен өрілген керемет қазақи батасы, оның қасында түрегеп тұрған ақсақалдар бәрі бәрі көз алдымда. Дәл осы бата беріліп жатқан тұста тура менің қасымда отырған ірілеу денелі келген ақсақал орнынан тұрды да сахнаға қарай жүрді. Ол Қызыл-Ордадан келген Карл деген кісі еді. Мұрасым кезінде менімен танысып, өзінің кім екенін айтқандықтан біліп отырмын. Шәкір қария батасын бітірген шақта Карл ақсақал сахнада тұрған ұлықтаушы топтың ішіне кірді де кетті. Ол кезде қазіргідей оққағарлар мен сақшылар көп емес еді Елбасының айналасында. Карл ақсақал кәдімгі бір ауылдың жиналысында сөз сұрап алған кісіше микрофонға қарай ұмтылды да, сөйлей бастады. Тұңғыш Президентті құттықтап, мадақтап, өзі жасаған үш жүзіктен тұратын ерекше туындысын Елбасына тарту етті. Міне, мен осы рәсімге қатысып, Германияға қайтып бара жатып, Түркияда аялдаған тұсымда Қазақстан тәуелсіздігін жариялады. Мен бұл жаңалықты 17 желтоқсан күні Түркияның Бұрса қаласында естідім. Барлық телеарналар мен газеттер Қазақстанның тәуелсіздік жариялағанын, Түркияның бір-екі сағаттан кейін оны ресми түрде таныған алғашқы мемлекет болғанын мәре-сәре болып халыққа жеткізіп жатқан еді. Көзіме жас келді. Бұрсада бір жиналысқа шақырылған едім. Айналамдағылардың барлығы да түрік бауырлар. Олар мені құшақтап, құттықтай бастады. Өмірімдегі ең бір бақытты сәт осы болды десем қателеспеспін. Сонда мынадай қызық уақиға болды. Айналамдағы түрік бауырлар Қазақстанның тәуелсіздік жариялауына үнсіз қала алмайтындарын, бір нәрсе жасап, осы қуанышты бөліскілері келетінін айтты. Олай болса әрқайсыларыңыз фирмаларыңыздың, ұйымдарыңыздың атынан Елбасына құттықтау хаттар, телеграммалар жіберіңіздер деп ұсындым. Олар бірден мақұлдады. Мен оның алдында Елбасының қабылдауында бірнеше рет болғанымнан Президент Аппаратының факс нөмірі және телефондарын білуші едім. Сөйтіп, әрқайсымыз фирмалық бланкілерге түрікше, ағылшынша хаттар жазып, әлгі факс нөміріне салып жібердік. Мен оған қоса телеграмма жіберіп, Түркия мен Еуропадағы қазақтар атынан Елбасын және Қазақстан халқын тәуелсіздікпен құттықтадым.
Ол кезде Алматыға тікелей әуеқатынасы жоқ болатын. Шетелдерден көбінесе Мәскеу арқылы келетінбіз. Тәуелсіздік жарияланған бойда алғашқылардың бірі болып Түрік Әуе Жолы тікелей әуеқатынасын ашты. Қазір Алматыға ғана емес, Қазақстанның көптеген қалаларына шетелдерден неше түрлі әуекомпаниялары жолаушылар тасымалдайды, он мыңдаған азаматтарымыз жылына шетелдерге барып келеді. Сондықтан, сол заманғы қиындықтар қазіргілерге көп білінбейді, ұмытып та кетеміз. Бірақ, тәуелсіздіктің алғашқы айларында шетелден Алматыға тікелей ұшақ келіп қонады деген біздер үшін керемет бір жаңалық болғаны есімде. Алматыда көше атаулары да қазақшалана бастады. Мәселен, «Коммунистический» көшесі «Абылай хан даңғылы» болды. Кейбір оқымыстылар «проспект дегенді қалдыру керек еді, даңғыл деген келіңкіремейді» деп таласып жатты. Алматыда тұңғыш елшілік ғимаратын АҚШ ашты. Сейфуллин көшесі мен қазіргі Бөгенбай батыр көшелерінің қиылысындағы көне ғимарат АҚШ-тың елшілік ғимараты болып ашылды. Оның артынша басқа мемлекеттер де елшіліктерін ашып жатты. Көп дипломаттар Қазақстан қонақ үйінде қызмет көрсетіп жатқан кез еді. Ал, Қазақстан болса өзінің шетелдегі тұңғыш елшілігін Түркияның астанасы Анкарада ашты. Ендігі әңгіме бұл жөнінде болмақ.
Жоғарыда айтқанымыздай, Кеңестер Одағы ыдырап, Қазақстан, Өзбекістан, Қырғызстан, Түрікменістан, Әзірбайжан республикалары тәуелсіз мемлекеттер болып шыққанда бұған ең көп қуанған әлбетте діні бір, тілі бір, түбі бір Түркия болды. Түркия Президенті мен жоғары дәрежелі мемлекет қайраткелерінің кабинеттерінің төрінде міндетті түрде тұратын 16 түркі мемлекетінің туларының қасына осы 5 мемлекеттің туы қосылды. Әлемдік саясатта Еуропаға жақпаған, араб-парсы жұртынан көп қолдау таппаған, жапа-жалғыз қалған Түркияның еңсесі көтеріліп, арқасы күшейгені есімде. Бұл керек десеңіз Түркияның ең жоғары лауазымды тұлғалары ашықтан ашық жария еткен шындық. Сол кезде Түркияның Президенті мархұм Тұрғұт Өзал еді. Ол кісі Түркияның сыртқы саясатына елеулі өзгеріс енгізіп, бірінші рет Кеңес Одағынан бөлініп шыққан Түркі елдерімен қарым-қатынастарды маңызды дәрежеге көтерді. Соның нақты қадамы ретінде 1992 жылдың 30-31 қазан күндері Анкарада «Түркі тілді мемлекет басшыларының тұңғыш саммиті» (биігі) жоспарланған еді. Бұл шығыс пен батыс түркі жұрттарының тарихтағы тұңғыш бас қосуы десек артық айтылған емес. Биік жиынға жоғарыда аталған елдердің мемлекет басшылары шақырылған еді.
Мен дәл сол жылдары жасым жас болса да Еуропадағы мұсылмандардың ең ірі ұйымдарының бірі болып саналатын «Еуропа ұлттық көзқарас ұйымдарының» халықаралық қатынастар жағынан үйлестірушісі және сол кезде Түркиядағы ең ірі екінші саяси партия болған «Рефах» партиясы төрағасы Нәжмеддин Ербақанның кеңесшісі едім. Н. Ербақан қырық жылға жуық түрік саясатының бел ортасында жүрген, екі мәрте вице-премьер және бір рет премьер болған тұлға. Бірнеше жыл Түркия саясатының дәліздерінде жүріп, елге танымал талай тұлғамен сұхбаттасып, он мыңдаған адамдар жиналатын шараларда сөз сөйлеп, телеарналардағы бағдарламаларға шығып үлгергем-ді. Қай жерде жүрсем де, қандай қызметте болсам да, қазағыма бір тамшы да болса еңбегім сіңсе екен деп жүретұғым. Осы екі ұйымның кейбір мүмкіндіктерін Қазақстанға бағыштағаным, біздің елден барған студенттерге қайырымдылық қорлар есебінен шәкіртақы тағайындатқанымыз, жылда Құрбан айт уақтысында жүздеген құрбандықты Қазақстанға таратқызатынымыз және басқалары дәл сол уақытта басталған еді.
Анкарадағы түркі басшыларының саммитіне Нұрсұтан Назарбаевтың келетіні және соынмен қатар Анкарада Қазақстанның елшілігінің ашылатыны туралы хабар Түркиядағы қазақтар арасында таралып, гуілдеген дайындықтар басталып кеткен еді. Анкарада айналдырған 4-5 үй ғана қазақ бар. Оның бірі менің әкем Жүніс Рақиұлы (Бұлұтай) болса, екіншісі әкемнің құрдасы мархұм Ұядан Бөшжанұлы (Ақай) еді. Стамбул, Измир сияқты қалалардағы қазақтар автобустармен Анкараға ағылып келіп, Н. Назарбаевты әуежайдан қарсы алуға асығып жатқан кез. Ол уақытта біраз ақсақалдарымыз бен әжелеріміздің көзі тірі кезі. Барлығы да қазақтың ұлттық киімдерін киіп алған – барқыт шапандар, пұшпақ тымақтар, күміс белбеулер, жүздеген адам ұлттық киімдерін киіп, қолдарына «Қазақстан Президенті Н.Назарбаев, қош келдіңіз!», «Жасасын Түркия-Қазақстан достығы!» жазылған транспаранттар мен плакаттарды ұстап тұр. Анкара әуежайының мемлекет басшыларын қарсы алатын бөлігінде кәдімгі он тоғызыншы ғасырдың Қарқаралы жәрмеңкесі құрылғандай көрініс тұр еді. Тек кигіз үй мен жылқылар ғана жетіспегені болмаса...
28 қазан 1992 күні Анкара әуежайы тарихи күндердің біріне иелік етті. Әуежайға араға жарты сағат, бір сағаттан салып, Әзірбайжан, Түрікменістан, Қырғызстан, Өзбекістан және Қазақстан президенттерінің ұшақтары келіп қонып жатты. Біздің қазақтар өз президентімізді қарсы аламыз деп, таң ата барғандықтан, әрбір ұшақ келіп қонғанда «Назарбаев келді!» деп, көрісуге асығып тұрған. Әрине, жоғарыда айттық қой, ол кезде дәл кәзіргідей дәрежеде ұйымдастырушылық жолға салына қоймағандықтан, қонақ елбасыларының ұшақтары сәл кешігіп немесе уақыты ауысып келіп тұрды. Түрік президенті Тұрғұт Өзал және қасындағы премьер-министр Сүлеймен Демирел, министрлер және әскери басшылар толық бір күнді болмаса да жарты күнді әуежайда қонақтарды қарсы алумен өткізді. Кейде ұшақтар келіп жатқанда қай елдің басшысы екенін анықтай алмай, қателесіп айтқандары да болды. Бір қызығы әуежайда біздің қазақтан басқасы көрінбейді. Басқа мемлекеттердің президенттерін әлгіндей ұлттық киімдерін киіп, қолдарында транспаранттар мен жалаулар ұстап тұрған қандастары күтіп тұрған жоқ еді. Оларды азын аулақ ресми қызметкер ғана қарсы алуға келген. Дегенмен, біздің қазақтың бір пайдасы оларға да тиді. Қазақтар барлық елбасыларын қарсы алып шықты. Түрік билігі барлық қазақтардың мемлекет басшыларының ұшақтары келіп тоқтайтын алаңшаға жақындау тұруына рұқсат берген еді. Бір елдің басшысы келе қалса біздің қазақтар ұран салып, қолдарындағы жалауларын көтеріп, айғайлап қошемет білдіріп тұрды.
27 қазан күні Анкара аспанында қызық уақиға болды. Кәдімгі шалқалап жатқан, шелек ілетін жарты айдың қасында жарқырап тұрған жұлдыз. Мұндай көріністі осыдан бір-екі жыл бұрын Алматы аспанында көргенім есімде. Алматыдағы Тәуелсіздік ескерткішінің маңында тұрғанымда айға тиіп тұрған жарық жұлдызды көріп суретке түсіріп алып едім. Сонда 1992 жылғы Анкарадағы жұлдызды ай есіме түсіп еді. Сол кезде үйлі-баранды едім. Бұрынғы келіншегім тұңғышымды дүниеге әкелмекке ауруханада жатыр еді. 28 қазан күні мен Елбасы Н.Назарбаевты қарсы алмаққа әуежайға қарай аттандым. Түрік протоколында басты оппозиция партиясының өкіліне де сыйлы орын беріледі. Менің партия төрағасының орынбасарларының бірімен қарсы алу сабында тұруым керек еді. Әуежайға бет алған тұста әпекем Нұршан телефон соғып, шүйінші сұрады. Ұл бала дүниеге келді деген сөз құлағымда. Мен болсам бір жағынан әуежайға асығып, бір жағынан тұңғышымды көруге шыдамай барамын. Не болса о болсын, ауруханаға барып шығайын деп тәуекелге бел будым да өзімнің автокөлігіммен шапшаңдатып жол тарттым. Жолда асығып бара жатқанда шағын жол апатына ұырадым. Кінәлі мен емес, қасымнан өтіп бара жатқан шағын жүк көлігі машинамның алдыңғы тұмсығын соғып, майыстырып алды. Алайда менде кідіретін уақыт жоқ, жасы егде тартқан бейтаныс тізгіншіге: «Алаң болмаңыз! Жолыңыз болсын, бүгін менің қуанышты күнім, сізге еш дауым жоқ!» дедім де артыма қарамай ауруханаға жол тарттым. Онда барсам түріктің салты бойынша медбикелер көрімдік сұрап тұр екен. Көрімдік бермесең балаңды көрсетпейді. Әлгі шүйінші сұраған медбикеге көрімдігін беріп, баламды көрдім. Маңдайынан бір иіскедім де әуежайға тарттым...
Әуежайға келсем қарақұрым халық, кілең қазақтар. Бәрі де өзімнің таныстарым, туыстарым. Алыс қалалардан келген туыстардың бірсыпырасы біздің үйге келіп қонған еді. Олар менің балалы болатынымды білгендіктен әртүрлі аттарды ұсынып отырған. Біздің жақтың салты бойынша тұңғыш балаңды балам дей алмайсың да, ол үлкен кісілердің еншісінде болады. Қариялар былай деп келісті: «Қазақстан тәуелсіз болды. Ертең ағайынды 6 түркі мемлекетінің басшылары Анкарада бас қоспақ. Қазақстанның тұңғыш елшілігі ашылмақ. Аспанда ай мен жұлдыз қатар тұр. Осының бәрі де жақсы ырым. Егер ұл бала болса, біздер Нұрсұлтанның алдынан шығып, балаға ат қоюын сұрайық. Ата-бабамыздың сондай салты бар ғой, хан не батыр келгенде туған балаға осылайша ат қойғызған. Керей Ер Жәнібек батырдың атын Шақшақ Жәнібек батыр қойды деген бар. Барақ Би (1650-1740) бабамыз ауылына Тәуке хан келгенде туған ұлына Хангелді деп ат қойыпты» десті. Бәрі бірімен бірі қоса қабаттасып келгендіктен мен де әуежайға барғанда алуан түрлі сезімге толы едім. Ұл баланың дүниеге келгенін естіген туыстар бірінен соң бірі: «Бауы берік болсын! Өмір жасы ұзақ болсын!» деп, қуаныштарын білдіріп жатты...
Біраз уақыттан соң әуежай алаңында қозғалыс көбейіп кетті. Қызыл кілем жаюлы, түрік протоколының қызметкерлері, әскери қарауыл саптарын түзеп, ыбыр-жыбыр қозғалыс, фототілшілер мен операторлар дайындалып кетті. Біраздан соң Қазақстан Республикасының Президентінің ұшағы келіп қонды. Ұшақтың сатысынан құлдаған Елбасын мархұм Тұрғұт Өзал құшағын жая қарсы алды. Анкарадағы бірнеше үй қазақтың бірі Абатай Сәбәділқызы апайымның қызы Сүйімбике сол кезде 12-13 жастағы кішкентай ғана қазақтың сұлу қызы болатын. Сүйімбике қазақтың ұлттық киімін киіп, қосетегімен, оюлы бешпентімен, басында үкілі төбетайымен Н. Назарбаевқа гүл шоғын табыс етті, Елбасы Сүйімбикенің бетінен сүйді. Сонда Түркия Президенті Тұрғұт Өзалдан кейін Н. Назарбаевқа амандасып тұрған екінші жан қазақтың кішкентай қызы болып тұр ғой. Басқа елде мұндайға жол берер ме еді кім білсін, бірақ мұның өзі қазақ бен түріктің қаншалықты жақын, қаншалықты туыс екенін білдіріп тұрса керек.

Елбасы Тұрғұт Өзал мархұммен бірге сап түзеп тұрған лауазымды адамдармен амандасып қызыл кілемнің үстімен келе жатты. Мен аяқ жағында тұрмын. Саптың басында Түркияның ең жоғары лауазымды мемлекет қайраткерлері мен ресми тұлғалар тұр. Елбасымыз әрқайсысымен жеке жеке амандасып, аяғында менің тұсыма келді. Бұрын кездескендіктен мені танып тұрған Елбасына: «Аға, қош келіпсіз!» деп, амандастым. Қасында тұрған Сыртқы істер министрлігінің қызметкері Қайрат Сарыбаев: «Мұртазаның келіншегі жаңа ғана босанған екен, ұл бала болыпты!» деді. Елбасы: «Құттықтаймын! Кішкентайларыңның бауы берік болсын!» деп жауап қатты күлімсіреп. Осы мүмкіндікті пайдаланып мен де іліп алып кеттім: «Аға, білесіз ғой қазақта дәстүр барын. Елдің ұлығы келгенде ұл бала дүниеге келсе, қадамы құтты болды дейді, ұлықтан ат қоюын сұрайды. Біздің ақсақалдардың өтініші Түркияға қазақтың Президенті келгенде қазақ жанұясында туған балаға сіздің есім беруіңізді сұрайды. Рұқсат етсеңіз Сіздің есіміңізді бергіміз келеді» дей салдым. Ел басының қасында Қазақстанның Түркиядағы тұңғыш елішісі болып тағайындалған Қанат Саудабаев пен сол кезде премьер-министрдің орынбасары болған Мырзатай Жолдасбеков тұрған. Қазақстанға келген сапарларымда Мырзатай ағайдың да қабылдауында бірнеше рет болған едім. Ол кісімен Мұсылман әйелдер лигасының төрайымы мархұм Әмина Нұғыманова таныстырған болатын. Мырзатай ағай: «Әй, Мұртаза! Ағаңның қолы босай қоймас, білесің ғой қаншама маңызды кездесулер барын. Дұрыс, Нұрсұлтан деп қойғандарың жөн!» деді. Мен Мырзатай ағаның қолдау сөзін естіп, қуанып, Елбасына қарадым не айтар екен деп. Елбасы тағы да күлімсіреді де: «Солай болсын, Нұрсұлтан деп қойыңдар. Ақсақалдарға сәлем айтарсың. Қолым тимеді деп ренжімеңдер!» деді. Бір қызығы Тұрғұт Өзалдан бастап барлық жоғары протокол Қазақстанның Президенті осы бір жас жігітпен соншалықты ұзақ уақыт не сөйлесіп жатыр екен деп, таңдана қарап тұрғандай болды. Менің ойымша осының барлығы да сол кездегі жағдайда ғана түсінікті, сол кездегі қазақи мінездің, ағайынға деген сағыныштың көріністері еді. Сол күні кеште біздің үйде Стамбулдан келген нағашымыз әрі құдамыз Қадыр Махмұтұлы (Хайдар) ақсақал азан шақырып, жан-жақтан келген туыстардың алдында дүниеге келген нәрсетеге «Нұрсұлтан» деп ат қойды. Бұл хабар Қазақстан телеарнасы және «Егеменді Қазақстан» газеті арқылы Қазақстанға да жетті...

Анкарадағы Қазақстан елшілігінің ашылуы

Бұл шара бірнеше маңызды уақиғалармен тұспа тұс келіп тұр еді. Анкара лезде әлемнің назары аударылған қалаға айналды. Бірішіден, тарихта тұңғұш рет түркітілді мемлекеттердің басшылары бас қоспақ еді. Әлемді дүр сілкінткен Кеңес Одағы ыдырап, оның орны қалай толатыны белгісіз болып жатқан жағдай бар еді. Америка бірінші Парсы шығанағы соғысын ашып, Иракты бомбалап жатқан. Армения Әзірбайжанның құрамындағы таулы Қарабақ өлкесін жаулап алған-тұғын. Бұл екі елдің арасындағы дауды шешпекке Қазақстан басшысы ара-ағайындық ұсынысын жасаған еді. Оның үстіне Қазақстанның қолында әлемдегі төртінші ядролық қару арсеналы бар болатын. 29 қазан Түркияның «Республика күні» мерекесі. Әлемнің шартарабынан жүздеген журналшылар, тілшілер Анкараға қарай аттанғаны бұқаралық ақпарат құралдарында жария етілуші еді. Бүкіл ғалам осы бір жиыннан қандай нәтиже шығады екен, «Түрік Одағы» құрылуы мүмкін бе деген сауалдардың жауабын іздеп жатыр еді. Өйткені, дәл сол арада Ресей-Беларус-Украина «Славян Одағы» құрамыз деп жариялаған болатын...
Анкарадағы тұңғыш Қазақстан елшілігі Түркия президентінің резиденциясына өте жақын орналасқан еді. Естуімше бұл ғимаратты Түркия мемлекеті Қазақстанның пайдалануына тегін берген екен. Үш қабатты жеке ғимараттың айналасында кең бақшасы болған жоқ, өйткені үйлер балкондары бірбіріне тиетіндей жақын орналасқан, тар көшелердің бойында тұрған. Түркия тек Қазақстанға ғана емес, Өзбекістан, Қырғызыстан, Түрікменістан және Әзірбайжанға да сондай ғимараттарды бағыштаған еді. Қазақстан елшілігінің алдындағы көше тарлау еді, оның үстіне адамның санында шек жоқ. Түркиядағы қазақтар түгелдей келді десем болғандай. Көшенің бойы Қазақстан мен Түркияның байрақтарымен безенген. Салтанатты мұрасым басталғанда әскери оркестрдің орындауында екі елдің әнұрандары орындалды. Түркия президенті Тұрғұт Өзал және Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев сөз сөйледі. Елшіліктің қақпасында екі ел басшылары лентаны қиып ішке кірді. Кіре берісте менің әкем, ол кезде жетпістен енді ғана асқан Жүніс Рақиұлы жерде дайын тұрған екі бірдей дәу қошқарды бауыздап, президенттердің алдында көзайдын айтып, бата берді. Бұл жерде тек протоколда есімдері көрсетілген адамдар ғана бар. Жиналған жұрт әлі көше бойында тұр. Мен «Рефах» партиясы төрағасының орынбасарымен бірге тізімде болғанымнан президенттердің бірнеше құлаш қасында ілесіп келе жатырмын. Қазақстан елшілігінің үшінші қабатында кең зал бар екен, сол жерде коктейл беріледі деп естідім. Бәріміз сонда бардық.
Коктей ұйымдастырылған залда Түркия президенті Тұрғұт Өзал, біздің елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев, премьер-министр Сүлеймен Демирел, Түркия қарулы күштерінің қолбасшылары, министрлер, депуттар, шетелдерден арнайы шақырылған қонақтар, дипломаттар т.т. бар. Адам көп болғандықтан ба әлде зал кішкентай болғандықтан ба, қайдам, бірақ бар нәрсе көз алдымызда және естіліп тұрды. Қонақтар коктейл дастарханынан дәм ауыз тиіп жатқанда, бірден протокол қызметкерлерінің бірінің ащщы даусы естілді: «Жол беріңдер! Би-Би-Си тілшісі сұхбат алады!». Залдың есігінен арықша келген, жұпыны ғана киінген жас әйелді көзім шалды, артынан камерасын көтеріп операторы еріп келеді. Көшеде көрсең бұл әйелді ескермеуің де мүмкін, мәселе оның сыртқы көрінісінде яки киімінде емес, оның кеудесіндегі «BBC Reporter» яғни ағылшынның күллі әлемге белгілі Би-Би-Си корпорациясының тілшісі деген белгісінде болып тұр. Бұқаралық ақпарат құралының құдіретін осындайда сезінеді екенсің. Тілші ең жоғары лауазымды қонақтардың арасын қақ жарып, түрік президентінің алдына барды да бірнәрселер сұрап, микрофонды бірден Тұрғұт Өзалдың аузына тосты. Мархұм Тұрғұт Өзал денелі кісі болатын, орнынан қозғалмай-ақ, күлімсірей отырып, бірнәрселер айтты да қолымен Н. Назарбаевқа меңзеді. Менің түсінгенім: «Алдымен қонаққа сөз берейік» дегені. Ағылшын тілші микрофонға бірнәрселер деді де енді Назарбаевқа ұсынды. Мен сол кезде бірнеше түрік депутаттармен сұхбаттасып тұр едім, бірақ көзім біздің презиендетте және ағылшын тілшісі кіргенде көтерілген айғай-шудан залдағы бәріміздің назарымыз осы бір тілшінің президенттерден алатын сұхбатына ауысқан еді. Бірден залды тыныштық билеп алды, ұшқан шыбынның даусы естілмейді...
Нұрсұлтан Әбішұлы айналасына қарады да, қазақшалап: «Кім аударады?» деді. Менің ойымша бұл елбасының халықаралық аренада енді енді көріне бастаған кезі еді, ол кезде ағылшынша жете меңгермеген болса керек. Тілші микрофонды ұстап тұр жауабын күтіп. Елбасы аудармашы шықсын дегендей күтіп тұр. Осылайша біраз уақыт өтті, уақыт дегенде минуттар емес, әрине, секундтар ғана. Бірақ, дәл сондай жағдайда секундттар минуттар сияқты білінеді екен. Залда ешбір жыбыр-күбір қалмады, барлық жұрт елбасымызға қарап тұр. Жағдай ушығып бара жатқандықтан мен де қинала бастадым. Ағылшынша сайрап тұрмын, бірақ «Мен аударамын» дейін десем, бір жағынан президенттің тобында аудармашысы шығып келсе, өзім ыңғайсыз жағдайға душар болып қаламын ба деп абыржып тұрмын. Сәл сабыр сақтайын, мүмкін бір адам шығатын шығар деп, ізеттілік сақтап тұрдым. Ешбір жан шықпады. Қазақстан делегациясындағылардың өңі бұзыла бастады. Менің де шыдамым таусылды. «Қазақстан президентінің ағылшыншадан аударатын тілмашы жоқ екен!» деп айтқызбаймын деп ойландым да қолымды көтеріп: «Мен аударамын!» дедім. Елбасы маған қарай қалды. «Келе ғой!» деген дауысты естіп, бірден екі президенттің ортасына тұра қалдым.
Ағылшын тілші өзі арық, өзі жұпыны ғана киінгенімен, президентке сұраған сауалдары мірдің оғындай. Ол кезде мен орысша дым да білмейтін кезім. Сондықтан, тілшінің сұрақтарын ағылшыншадан тікелей қазақшаға аудардым. Бір ғажабы, Елбасы сұрақтардың барлығына да қазақша керемет жауаптар қайтарды, өте байсалды, еш кідірместен қазақша сайрап, төгіліп тұрды. Егер ол кісі қазақша кейбір сөздерді жеткізе алмай яки арасына орысша қосып отырғанда маған да қиын болар еді. Мен Елбасының жауаптарын ағылшыншаға аударып тұрдым. Оның алдында да Елбасының Алматыда Н. Ербақанмен болған кездесуінде тілмаштық жасаған едім. Сондықтан, оның сөйлеу мәнері маған таңсық емес еді. Құдайға шүкір деймін, дәл сондай сәтте өзімнің сол жерде болғаныма және кәдеге жарағаныма. Ағылшын тілшісі еш іркілместен бірінен бірі ащщы сұрақтарын құйдырып жатты:
«Түркітілді халықтар әскери одақ құрмақсыздар ма?»
«Қазақстан қолындағы ядролық қаруларды түркітілді мемлекеттердің жауларына, мәселен Әзірбайжанның жерін басып алған Арменияға қарсы қолдануы мүмкін бе?» т.т.
Елбасы барлық сұрақтарға кереметтей жауаптар берді. Түркітілді халықтардың бас қосуынан ешбір бөтен ойды іздеудің қажеттігі жоқ екенін, тілі бір, діні бір, түбі бір халықтардың тек ізгі мақсатта, достық және татулық бойынша бас қосып жатқанын, ешкімге дұшпандық ойларының жоқ екенін айтты, Еуропа мемлекеттерінің, славяндардың бас қосқанын мысал етті. Дәл осы уақиғаға куә болған белгілі журналшы, Құранды қазақшаға аударған дінтанушы Уахап Қыдырханов 2003 жылы жарияланған «Сағыныш саздары» атты кітабында былай деп келтіріпті:
«Қазақстан елшілігі, 30 қазан 1992 жыл, Анкара уақытымен күндізгі сағат 2.00
..........
Екі елдің мемлекеттік әнұраны орындалды. Президент Нұрсұлтан Назарбаев елшілікті ашудың рәсімін бастады.
........
– Біздің тәуелсіздігіміздің тілектесі, осы елшіліктің құрылуына үлкен қамқоршы Түркия Республикасының Президенті Тұрғыт Өзалға, Үкімет басшысы Сүлеймен Демирелге өзімнің және халқымның атынан алғыс айтамын! Екі елдің арасындағы туысқандық, достық нығая берсін!
.........
Ұналғышын ұмсынып, ұзын бойлы, ақ сары қыз Президентке тіл қатты. Ағылшын ақпарат орнының тілшісі екен.
– Ағылшынша аударатын кім бар?
– Мен бармын, – деп алға шықты Мұртаза Бұлұтай деген жас жігіт. Бұл маған таныс адам. Түркия «Ұлттық көзқарас» ұйымының Германиядағы өкілі. Ағылшын, неміс, түрік, қазақ тілдеріне жетік, арабша да сөйлей білетін тілмар азамат. Ол болмаса, ағылшынды орысшаға, не түрікшеге аударып, одан қазақшалап жатар ма едік, қайтер едік. Бұған да шүкіршілік!
– Сапарыңызды қалай бағалайсыз, Президент мырза?
– Сәтті сапар болды. Тектес халықтар арасында төркіндес тұрмыс, салт-сана, тарихи ортақ мәдениет бар. Соларды сабақтастыра отырып, әлеуметтік дамудың алдағы кезеңінде қимыл бірлігі болуына келісім жасалды.
– Мұның басқалай сипаты бар ма?
– Жоқ. Бұл – еркін, жан-жақты әрі ынтымақты дамудың бастамасы. Мұнда ешкімге сес көрсету де, ешкімнен сескену де жоқ. Ондай ойлар шындық шегінен тыс болмақ.
– Мұны неге айттыңыз?
– Қазір қымс еткенді қилы-қилы сөз ететін әдет болып барады. Мұнда ешкім күдіктенетін де, сақтық жасайтын да сипат жоқ.
– Мен канадалықпын, – деді бір тілші. – Мен бұдан күдік те, сақтық та көріп отырған жоқпын, қорықпаймын да.» (Уахап Қыдырханұлы, Сағыныш саздары, «Елорда» баспасы, 2003ж., Астана, 81-82 беттер).
Қателеспесем Уахап ағай ол кезде шетелдердегі қазақтарға арнап арабша және кириллица аралас шығатын «Шалқар» газетінің бас редакторы еді және Елбасының делегациясы құрамында шетелдерге барып тұратын. Ағылшын тілшісінен кейін Канада телеарнасының хабаршысы сұхбатты жалғастырды. Оның да сөздерін қазақшаға аударып бердім.
Осы уақиға әлі күнге дейін есімнен кетпейді. Оны жарнамалап бүгінге шейін не айтып, не жазып көрген жоқ едім. Енді арадан бірталай жылдар өтті ғой, кейінгі ұрпақтар біле жүрсін деген ниетпен және Бақытбек Смағұл бауырымыздың қолқа салуымен жазып отырмын. Менің жадымда қалған ең қызық сәт елбасының: «Кім аударады?!» деп қазақша сұрағаны. Егер ол кісі осы сұрақты орысшалап айтқанында мен түсінбес те едім. Демек адам сондай сәтте өзінің туған тілінде, яғни өзіне ең жақын тілде ғана сөйлейді екен. Осыдан мен Нұрсұлтан Назарбаевтың қазақи ортада дүниеге келіп, ә дегеннен тілі қазақша шыққанын түсіндім. Дәл сол күнгі уақиғада Елбасымен мені жалғастырған осы қазақтың тілі ғана болатын...
Ертеңіне Анкара әуежайына барып, қалың ел болып президентті шығарып салдық. Қайтарда әуежайдың VIP ғимаратының ішінде Қазақстанның Түркиядағы тұңғыш елшісі Қанат Саудабаевты жолықтырдым. Ол көрген бойда маған бұрылып, «Інішек, көп рахмет сізге! Үлкен көмек көрсеттіңіз!» деп, арқамнан қақты. Сөйтіп, айналдырған бір-екі күннің ішінде Қазақстан Президентімен кездесіп, тұңғышымның есімін «Нұрсұлтан» қойып, әкем Жүніс қажымен бірге Қазақстанның Түркиядағы және әлемдегі тұңғыш елшілігің ашылуына үлес қосқаныма өзімді шексіз бақытты санаймын. Гүлдене берсін еліміз, дами берсін мемлекетіміз! Жасасын Қазақстан!

31.01.2009 ж., Алматы

"Президент және халық" газеті, 20.02.2009 ж., 7-бет