Беженхан Қыдырбайұлы (1949-2006)
Журналист, әдебиеттанушы
ЖӘНІБЕК БАТЫР(1714-1792)[1]
Ер Жәнібек деген атпен қалың қазаққа белгілі болған Керей Жәнібек батыр кейбір шежірелік материалдар бойынша Бердәулеттің жалғыз ұлы екен. Негізінде Жәнібек Бердәулетұлы ағайынды бесеу болып, Жәнтекейдің алтыншы буын ұрпағы болады. Қадыс Жәнәбілұлы қатарлылар құрастырған халықаралық Алтай ілімін зерттеу қоғамы жағынан шығарылған шежірелік кітап «Абақ-Керей»-де Жәнібектің орны жөніндегі жинақта толымды материалдар беріледі.
Онда былай делінген: Абақ-Керей ұлысының ел иесі болғандардың ішінде, әсіресе Жәнібек батыр Бердәулетұлының аты ерекше аталады. Ол үш жүздің хандары Әбілмәнбет және Абылай (Әбілмәнсүр) кезінде жоңғар шапқыншыларына қарсы соғыстарда қазақ қолының ең батыр сардарлары Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Уақ Өтеген және Орақбай, Малайсары қатарлы батырлармен тізе қоса отырып, «Құба Қалмақ» аталған жоңғар шапқыншыларына қарсы соғыстарда ерекше көзге түскен қолбасы, әйгілі шешен, әділ би әрі сол кездегі тұтас Абақ-Керейдің ел иесі болған.
«Қылышбай шежіресінде» айтылуынша, жоңғарлардың бір реткі шапқыншылығына қарсы жорықта Абақ-Керей жасақтарын бастап жүрген Жәнібек батыр Абылай ханның атының болдырып шабандағанын, қазақ қолының әлсіреп бара жатқанын байқап, астындағы көк тұлпарын Абылай ханға көлденең тартады. Сәл кідіріп қалған ханға Жәнекең: «Тақсыр, мен сіз бола алмаймын, сіз мен болмайсыз. Қалайша десеңіз, мына жаудан қойша ығып, үдіре үріккен жұрт менің тіліме тоқтамайды. Сізді жау ұстап мерт қылса, орныңыз толмайды. Ал, маған жау жетіп қапыда мерт болсам, онда менің жаным жұрт үшін шәһит болған болады. Мен өз қолыңызға өз еркіммен қосылған бір сарбазың емес пе, менің орнымды кім жоқтай қояр дейсіз?» депті. Бұл лебізді құп көрген хан көк дөненді мініп, жау қуғынына шыдай алмай, абыржып қашқан қалың қолдың алдын орап шығып, жұртты тоқтатыпты. Хан жарлығымен шоғырлана жұмылған жұрт әудемде есін жинап, күш-қайратын топтап, қуғыншы қалмақ жорығының алдын тосады. Бұл жолғы айлалы сайыста қазақ қосыны қалмақты жеңіп, елге көп олжамен оралады. Кейін ел ішінен әлгі қысылшаңда өзі мінген көк дөненнің иесін іздеп көргісі келеді. Жәнібек екі рет іздеп келген шабарманға: «Ол кезде менің астымдағы жүйрік ат түгіл, қараған ханымыздың амандығы үшін менің өз басым да құрбандық емес пе?» - деп, бармай қойыпты, Абылай хан: «Ақымақ достан ақылды жау артық» дегендей, сен жас албырт болсаң да қуғыншы жау таяғанда маған төнген қауіпті басқалардан бұрын аңғардың, сол жолы мені ажалдан құтқардың. Олай болмағанда мен жазым болар едім, өз ханын көрнеу ажалдан арашалаған ерім алдыма келіп көрінсін, дидарлассын», - деп сәлем айтып, Жәнібекті салтанатты түрде қабылдауға шақыртады. Бұл сәлемге келген Жәнібекті қабылдап, әңгімелесіп, келбеті мен тұлға-тұрпатына, лебізіне разы болып, одан зор үміт күтіп, өзінің басты сарбазының бірі болу атағын береді және Абақ тайпасының ішіндегі уәзірі етіп белгілейді, Абылай ханға осылайша танылған Ер Жәнібектің есімі бүкіл Керей руларының жаумен айқасарда шақыратын ұранына айналыпты. Солтан Сағатжанұлы жазған «Қазақ батырларының деректемесі» деген кітапта «Ер Жәнібек» деген тақырыппен арнайы таныстырған. Онда да жоғарыдағы оқиға айтылған, одан басқа, сол таныстырудан мынадай деректерді келтірейік: «Осы жолғы жеңіспен аяқталған ұрыстан кейін Абылай өзін жаудан құтқарушының Абақ-Керейдегі атақ-даңқы шықпаған момын шаруа Бердәулеттің баласы Жәнібек екенін сұрап біліп, өзіне шақыртады. Жәнібектің сәлемін алған Абылай:
«Батырым, үш тілегім бар депсің, сол тілегіңді айт!» - дегенде, Жәнібек: «Тақсыр, біз Керей деген ел едік. Ер Қосайдың елінде, Сарыарқаның белінде, Өр Алтайдың төрінле, қазаққа қорған боламын деп, хан Шыңғыстың жолын кескен, сауытын жыртқан ел едік. Амал айласы асқан Шыңғыс қапияда ханымызды өлтірді. Иесіз қалған елімізді торғайдай тоздырып, шаңырағымызды шағып, ошағымызды сындырып, күл төккен топырағымыздан қуған. Сол тозғаннан қазірге дейін еңсе көтере алмай келеміз. Енді сіздің заманыңызда ел қатарына келіп оң тізеңізден орын алсақ дейміз». Сонда зерделі жігітті байымдаған Абылай:
«Сендей зерделі ер туған елге оң тізесінен орын бермеген ханда әділдік болама?! Тағы бір тілегіңді айт!» -дейді.
«Керей деген елім бар деп оң тізеңізден орын бергеніңіз рас болса, сарбазымызды жиып, сардарымызды сайласам деймін, найзамды өткір қайрап, жау алдында ойнатсам деймін».
Абылай Жәнібекті арқаға қағып, ел бастайтын ер азаматтың сөзіне сүйініш білдіріп:
«Тілегің Аллаһ алдында қабыл болсын! Үшінші тілегіңді айт?» -дейді.
«Атамыз Керей желкілдеген желегі, ту көтерген ел еді, енді сарбаз жиып, сардар сайлағанда, түскен төбеме, шыққан тауыма қадайтын туымды белгілеп беріңіз!» – дейді Жәнібек.
Қалың қолдың алдында Абылай үш құлаш қара тамақ найзаға сапталған, ені төс жара қызыл сары жібек шашақты қытайы ақ торғыннан жасалған үлкен туды ұсынады. Ақ боз атқа мініп, сауытының сыртынан ақ жамылып тұрған Жәнібек туды қолына алады. Керей елі: «Тар жол тайғақ кешуде жанымызды құрбандыққа берсек те, Жәнібектің алдынан кесе өтпейміз» деп, ант береді. Осы айтулы уақиғадан кейін атақ-даңққа ие болған Жәнібек ендігі жерде «Керей Ер Жәнібек» атанып, бақыты өрлей береді. Ер Жәнібек қанды жорықтарда қол бастап, сан мәрте ерлігімен көзге түсіпті, өз ғұмырында он екі рет қанды шайқасқа қатысыпты. Ол кезде ұрыс-жорықта әр рудың қолын өздерінен шыққан батырлар бастайтын дәстүр болған. Керей қолын бастаған Жәнібек батыр, Жантай, Байтайлақ, Жобалай қатарлы отыз неше Керей елінің батыр игі жақсыларымен бірге Абылай хан ордасының маңында болғанын кейбір зерттеушілер растап жазады.
Халқымыздың халық болып сақталып қалуына өлшеусіз үлес қосқан дара тұлғалы батыр бабамыз Жәнібек қол бастаған батыр ғана емес, ел бастаған көсем, сөз бастаған шешен, қара қылды қақ жарған әділ би болған. Сондықтан, қаз дауысты Қазыбек би Жәнібекті: «бұл кезде шешендікте Жәнібектен жан өтпес» – деп бағалаған деседі.
Бердәулетұлы Жәнібек батыр 1714-жылы Сырдарияға жақын Қаратаудың солтүстігінде, яғни Шу өзенінің төменгі аңғарындағы құмды өңірде дүниеге келген. Ер Жәнібек туылғанда шақшақ Жәнібек келіп атын қойып бата берген екен. Шақшақ Жәнібек жорыққа шығып бара жатқанда, Бердәулет алдынан шығып, үйіне дәм татуға шақырып келіп: «Баламызға ат қойып, аруағыңызбен қолдап жүріңіз!» - деп тілек етеді. Батыр бесікті алып бесіктегі көрпені ашып, балпанақтай баланы көріп, көңілі толып тебірене бата беріп былай дейді:
Керей деген елің көп,
Ел айналар шешен бол!
Жағаласар жауың көп,
Жауға шапсаң есер бол!
Ел ішінде дауың көп,
Жұрт алдында көсем бол!
Жабылған жауды жапырып,
Шайқасқанда есен бол!
Жекеге шықсаң желденіп,
Жауыңның басын кесер бол!
Сонан соң бетін сипайды да, ата мен анаға қарап: «Бесігін көтергенде көңілім толды. Өз атымды қояйын, аты Жәнібек болсын, біреулерге атын атап боқтатпа, ат жалын тартып мінгенде алған бетінен тоқтатпа!»- деген екен.»
Ер Жәнібектің қайтыс болған уақыты туралы екі түрлі мәлімет бар. Бірі Жәнібек 1798-жылы 84 жасында Қызылсу Шар деген жерде қайтыс болған дейді (Мұра журналы, 1989-жылы №2, 48-49-беттер). Енді бірі, қазіргі бізге мәлім зерттеушілердің еңбектерінде 1792-жылы қуық ауруынан қаза болды. Қазасын екі-үш жыл жасырын ұстап, 1794-жылы үш жүзге хабарлап, ас беріп, бейіт тұрғызылады.
Ер Жәнібектің өмірі мен ерліктері жөніндегі деректерді құнттап жинап құнды еңбек жазып, ел кәдесіне жаратқандардың бірі – ақын, жазушы драматург Асқар Татанайұлы. Оның «Тарихи дерек келелі кеңес» деген еңбегінде келелі де мол шежірелік деректер беріледі. Онан соң жазушы Шәміс Құмарұлының кесек тарихи романы «Ер Жәнібек» 1999-жылы баспадан шығып таратылды. «Қазақ тарихындағы әйгілі адамдар» деген кітаптар тізбегіне «Ер Жәнібек» деген тарихи кітап қосылды. Ел арасына кеңінен таралған Жәнібектің іс-іздері жырланған дастандардың қазірге дейін анықталған саны жетіге жетті. ҚХР басылымдарында Жәнібек жөнінде отыз шақты аңыз-әңгіме жарияланды. Халық арасында «Жәнібектің көк дөнені» деген күй шығарылған.
[1] Беженхан Қыдырбайұлы, Абақ-Керей Тайлақ шежіресі, 2006 ж., Буыршын қаласы, ҚХР, 18-25 беттер.
