Жүніс қажы Рақиұлы (БҰЛҰТАЙ)
ҰРПАҚҚА АМАНАТ[1]
Құрметті туыстар! Мен жасым 85-ке келген Жүніс Рақиұлы (Бұлұтай) өмірімде болған ахуал, жақсылық пен жамандықты сіздерге айтып өткім келеді. Руым Керей ішінде Жәнтекей. Ол үшке тарайды: Шүйіншалы, Сүйіндік, Сүйінбай. Шүйіншалы баласы Ботағара, Секел, Көбек, Барақ болады. Барақ бабамыз (1650-1740) кезінде батыр болған, атақты би болған кісі. Ол Керейдің ғана емес, Орта Жүздің мәселелерін бітіріп отырған дегдар кісі болыпты. Бұқар жыраудың «Керей қайда барасың?» деп басталатын әйгілі жыры осы Барақ батыр бабамызға қарата айтылған екен. Барақтың балалары Ханкелді, Тайлақ. Біз Тайлақтан тараймыз. Атамыз Тайлақтың баласы алтау: Бекбау, Киікбай, Барлыбай (1736-1828), Барғана, Төлежан, Егізбай. Барлыбай атамыз өз кезінде атақты батыр һәм би болған, Алтай қазағына мәлім ұлық адам. Ол бірнеше мәрте Қазақ хандығының елшілері құрамында болып, Әбілпейіз сұлтанның баласы Көгедай төрені 1790 жылы Пекинге апарып, Ежен (Қытай) ханының қабылдауында болған. Бекбау баласы тоғыз: Еркебай, Марқабай, Сүйерқұл, Жайсан, Мәстек, Қабылан, Қабан, Бәйтерек, Жәнтерек. Біз Марқабайынан тараймыз. Оның баласы үшеу: Әлібек (?-1871), Айтақ, Қалутаң. Әлібектің баласы: Қыранбай (1861-1940), Рақи (1867-1939, ел ішінде Рақи Сопы деп танылған). Қыранбай атамыздың баласы Дәкібай (1912-1979) 1979 жылы Түркиядағы Алтай ауылында дүние салды. Айтақтың баласы Әміренің (1865-1939) Әбжат (1906-1934), Әуен (1916-1941), Кәмен (1928-1986) деген ұлдары болған.
Әкеміз Рақидың 9 ұл, 3 қыз баласы болған: Сәйфүлмүлік (1897-1940, Пәкістандағы Мұзафарабад дейтін жерде өлді), Жәнәбіл (1899-?, Алтайда өлген), Қабдолда (1906-1940, Тибетте өлді), Сағдолда (1908-1989, Түркияда қайтыс болды), Қасымбай (1914-1934, Шонжыда қайтыс болды), Қасымжомарт (1916-?, Алтайда өлді), Асылбай (1920-1923, Шонжыда өлді), Жүніс (1922- ), Жүнісбек (1924-1931, Морида өлді), Бәтима (1907-1984, Баркөлде өлді), Зылиха (1910-?, Алтайда өлді), Әминә (1936-1938, Гансуда өлді). Әкем Рақи Әлібекұлы 1867 жылы Өр Алтайдағы Шұңқыр ауылында дүниеге келіп, 1939 жылдың аяғында Тибет жерінде, Гималай тауында шәһид болды. Шешем Зылиман Мақтанқызы (Керей ішінде Ителі руынан) 1897 жылы қазіргі Зайсан ауданына қарасты Қаратал ауылында дүниеге келіп, 1917 жыл шамасында Жеменейге (ҚХР) өтіп кеткен екен. Анам 1946 жылы Пәкістандағы Суат (Мінгавра) деген қалада қайтыс болды.
Атамыз Шүйіншалының ұрпағы Өр Алтайдың Марқакөлдің тұсындағы Бұлантай, Буыршын, Қаба, Қалутаң өзендерінің бойын мекендеп, Шұңқырды қыстау, Қызылтасты жайлау еткен екен. Өз әкем Рақи Әлібекұлы кейінірек Алтайдағы Көктоғай, Секпілтай, Қарашора деген жерлерді мекендепті. Ағаларым Алтайда туған. Әкем Алтайдың елі оңтүстікке ауған шақта, ағайын-туыспен бірге алдымен Шонжыға, соңыра Баркөлдің Бисан тауына көшіп келіпті. Мен 1922 жылғы сәуір айында осы Бисан тауының Бәйтікке қараған теріскей бетіндегі Боршонжы қыстауында дүниеге келіппін. Осы жерде 8 жыл тұрдық. 1930 жылы ұйғыр мен қытайдың жанжалы болды. Себебі, Құмыл аймағында тұратын Салы Дорға деген ұйғыр бастығына «Қызыңды маған бересің!» – деп, қытайдың әскер бастығы зомбылық көрсетіп келген екен. Ол «Мақұл, берейін қызымды. Басқа әскербасы болса, ертіп кел!» – деген екен. Қытайдың әскер бастығы жанына бірқанша әскер ертіп келіпті. «Мылтықтарыңызды далаға қойып, үйге кіріңіздер» – депті. Кіргеннен кейін бәрін өлтіріп тастапты. Мұнымен ұйғыр мен қытай жауласып кетіпті. Әкеміз сонда «Бұл жер бізге қоныс болмайды екен», – деп, «көшіп кетсек» – деді.
Сонымен, 1931 жылы Мори жеріне көштік. Қарақол деген жерге барғанда бауырым Жүнісбек қайтыс болды. Ақтасқожа, Мейрамбек, Дұғын деген жерді жайлап, мұнан кейін Шонжыға көштік. Жебенқу, Дабанқу деген жерде манағы Тайлақтан тарайтын Әміре, Қанапия, Раздық, Арғын, Қыдырхан, Баянбай, Құнанбай деген туыстар бар екен. Олардың жанына бардық. Бұл жерде 1934 жылы Қасымбай деген ағамыз қайтыс болды. 6 ай тұрып, жазда Кейгу деген сайды жайлап, қыста құмға барып тұрдық. Жазға салым ұйғырдан Қожанияз батыр, дүнгеннен Кәсілің батыр (Мажың Иың), қазақтан Әліп Жамысбайұлы (Тасбике руынан) бірігіп, қытаймен жауласып кетті. Үрімжідегі қытай бастығы Шин Дубан (Шын Шы Сай) деген залым шығып, қазақ бастықтарын ұстап, өлтіре бастады. Мұнымен Кәсілің, Қожанияз, Әліп Үкірдай бірігіп, Баркөл, Мори, Шонжы, Жемсарыны алып, енді Үрімжіге барып, Шин Дубанды төңкеріп, орнына өзіміз отырамыз деп жолға шығыпты. Бұл жерде Шин Дубан Кеңес елінен әскер, машина алып, алдарынан шығып, әскерлерді өлтіріп, Қожанияз бен Кәсіліңді ұстап әкетіпті. Сөйтіп, Шонжыда да тұра алмай, қайтып Баркөлге келдік. 1933 жылы Баркөлге келсек, Тұғыртөбе деген жерде Әліп Үкірдайды өлтіріп, қатын-баласын қырып, малдарын алып кетіпті қытай әскері. Өлтірілген қазақтың саны 102 адам деседі. Сонымен қатар Шонжыдағы бірқанша ел Мориға қарай көшіпті.
Артынан қытай әскері келіп, елді шауып, малдарын алып кетіпті. Уақ руының биі Нұрғазының елі, Көнсадақ Хасен, Көнсадақ руынан Сапи молданың баласы Әнуәр қатарлы бір қанша адамды өлтіріп кетті. Ал, Әліп інісі Қожақын мен Әліптің баласы Елісхан екеуі бір жаққа жолаушылап кеткен екен. Қайтып елге келсе, жау шауып кетіпті. Ол: «Енді бізге атадан қалған мал жоқ, аяйтын жан жоқ. Иә қытайды өлтіреміз, иә қытайдан өлеміз» – деп, мықты жігіттерді жинап, әке кегін қуып, атқа мінеді. Бұл жерде Қожақын, Елісхан, тас көмір қазған қытайды қырып тастайды. Мұнымен Қожақын – батыр, Елісхан – тәйжі (би) атанды. Елдің басы болды.
1934 жылы Баркөлде тұра алмай, Атөрік-тал, Тасбұлақ, Шопыл деген жерге көштік. Шин Дубан: «Қазақ бастықтарын ұстап, балаларын қытай мектебіне аламыз!» – деген жарлық берді. Құмыл аймағына қараған билер, ақсақалдар ақылдасып, «Бұл жер бізге тұруға болмайтын болды, Гансу, Дүнген жеріне көшіп кетелік», деп әзірленді. Дүнген мұсылман ағайын болса, сол жерде тыныш тұрамыз деп, елдің көбі қабылдасты.
1935 жылы Тасбике руынан Адубай Қазанбайұлы деген елағасы бастап, 132 үй көштік дүнген жеріне. Ұйырқын, Ақшоқы, Тула деген жерде екі жылдай аман-сау тұрдық. Аң көп болатын жер екен. Қодас, бұғы, марал, құлан, жорға, жирен, көкешкі, арқар, құлжа, ақкөт, жұпар деген аң болады екен. Атып, етін жеп, терісін сатып, адамдар ауқаттанып кетті. Бір құланның терісін 5 күміс теңгеге сатамыз. Соғым соймайтын болдық. Ет көп. 1936 жылы Елісхан Әліпұлы, Атшыбай (Жәдік), Секей (Базарқұл), Қожақын Жамысбайұлы бастаған біраз жұрт біз жаққа көшті. Шекараға келгенде, Дөңбастау деген жерде жол бермей қайтарамыз деп, қытай әскері машинамен алдарынан шығып, тосып отырыпты. Ор қазып алған екен, көрінбейтін. Бұл жерде алдымен машинаны атып жүре алмайтын қылып, бұзып тастапты. Қожақын батыр бастап атысып, қытайдың қырықшақты әскерін өлтіріп, мылтық саймандарын олжалапты. Олар да біз тұрған жерге көшіп келді. Сонсоң ол жерден тағы да көштік. 1937 жылы Гансу өлкесіне қарасты Байынқол, Бұқақол, Доланшан деген жерге бардық. Ол жері жақсы, жайлы болатын жер екен. Бұл жерде төбет (Тибет) деген ел бар екен. Қара шатырда отырады екен. Мұнғұл да бар екен. Бұлардың тұратын үйі, қазақтың үйіне ұқсайды. Басқа қытай, дүнген жоқ екен. Бұларда там үй жоқ, көшпелі халық екен.
1938 жылы Баркөлде қалған қалың елді тоздырып, қытай әскері тағы да Қабдолда Буратайұлы (Сарбас), Қайбар Буратайұлы, Қожамберген Жамысбайұлы, Жеңісхан Қамысбайұлы деген атқамінерлерді ұстап кетіпті. Қалған бастықтар «Гансу, дүнген жеріне біз де көшелік», деп жолға шығыпты. Қытай әскерімен жауласып, бірін-бірі өлтіріп, малдан айырылып, жаннан айырылып, азып-тозып, дүнген жеріне келеді. Келген рубасылардың аты: Солтан Зұқаұлы (Ителі), Зайып тәйжі (Базарқұл), Алпыс Доданұлы (Молқы), Сыдық шаңия (Секел), Нұрғали үкірдай (Шақабай), Аянбет үкірдай (Уақ), Мардан үкірдай (Қазыбек), Хамза Жақияұлы (Найман), Қасым батыр (Меркіт), Ырғайбай шаңия (Ителі), Дәуітбай (Қарақас), Қайысбай балуан (Шақабай), Іркітбай (Жәдік), Тәмен шаңия (Секел), Жылқышы (Қарақас), Шақпақбай (Уақ), Ілияс (Жәдік), Деле зәңгі (Жәдік), Жәнәбіл (Тасбике), Шерікбай (Молқы), Құмар (Сарбас), Еренхан (Секел), Күлбай Намазбайұлы (Секел), Қармыс (Шыбарайғыр), Ысмағұл (Қарақас), Тұңғышбай (Есдәулет).
Қажылардан: Жәукіш қажы (Секел), Шімшікбай қажы (Тасбике), Бәйеке қажы (Шақабай), Сүлеймен қажы (Базарқұл).
Молдадардан: Ахмет молда (Найман), Ідіріс молда (Меркіт), Хайдар қари (Шақабай), Осман молда (Шақабай), Кәмел молда (Шақабай), Кәріштай молда (Молқы), Сүлеймен молда (Жәдік), Сейілхан молда (Қарақас), Хамит молда (Секел), Тоқтасын молда (Тасбике), Зәйнолда молда (Ителі), Зейнелғабиден молда (Ботақара), Сарқыт молда (Ителі), Шерияздан молда (Ителі), Рақи молда (Жәдік), Ағзам молда (Базарқұл), Үрім молда (Ителі), Халифа Алтай молда (Шақабай).
Кейін келген ел Шыңхайға жақын Дақоба деген жерде тұрды.
Бастапқыда Дүнген жерінде 4-5 жыл жақсы тұрдық. Үрімжідегі Шин Дубаннан құтылдық деп тұрғанда, алдымыздан Пекиннен шыққан коммунист төңкерісшілердің әскері дүнген жеріне келіп кірді. Мұны есітіп, біліп тұрып Елісхан: «Бұл жерде тұра алмаймыз. Артқа көшсек, қуған жау бар. Алдымыздан коммунист шықты. Үндістанға кетейік» – деп, біраз елмен Тибет жеріне көшіп кетті. Алтын-Шөге деген жерге барып, дүнген әскерінен құтылдық. Алдымызда қандай ел, қандай жер бар екен деп, Елісхан бірнеше адаммен көріп келеміз деп кеткен екен. Дүнген әскері елдің артынан қуып келіп, ат-түйені сыпырып алып, Елісханды қашан келеді деп тұрыпты. Елісханның артынан адам жіберіп: «Елді жау алып кетті, ат-түйені алып, қатын-баланы қамап, Сізді тосып отыр. Енді қайтеміз?» депті. Мұны естіген соң Елісхан «ат-түйені алса, қатын-баланың обалына қаламыз ғой. Мен өзім әскер бастығы Плужанмен сөйлесемін», депті. Елісханның дүнген әскер бастығына: «Қолымыздағы мылтық, ат-түйені алдың, қалған қатын-балаға зиян келтірмей, елге тапсырып берем деп, Құранға қол қоясың ба?», – депті. «Мақұл, болады!» - деп, дүнген әскер бастығы қол қойыпты. Мұнымен Алтын-Шөгеден елді көшіріп, Тәжінор деген жерге келгенде әлгі дүнген бастық сертінен тайып, қазаққа қыр көрсетеді. Плужанның шатырында Елісхан, Ідіріс молда, Қойшы батыр қол-аяқтары көзірлі (кісендеулі) жатады екен. Плужанның сөзін естіген соң Қожақын батыр мықты жігіттерді жинап: «Елісханның кіші әйелі Бәтима күндіз шай апарып бергенде Елісханға сөйлессін. Түнгі сағат 12-де бұзыламыз. Шамасы келсе шатырдың есігіне жақындап тұрсын» – деген екен. Мұнан кейін «Қатын-баланы атқа мінгізіп қойып, екі жігітке шатырдың есігінде Елісханды ала қашыңдар, басқаларың қарабақан, балта, күрекпен шатырды ұра беріндер» – дейді. Шатырда 50 әскер бар екен. Бәрін өлтіріп тастап, мылтықтарын алып, Елісхан, Ідіріс молданы аман-сау шығарып алыпты. Қойшы батыр ішінен шыға алмай қалыпты. Қайта Алтын-Шөгеге қарай қашыпты. Елдің артынан әскер қуған екен. Қожақын батыр алдынан тосып отырып, жібермей қашқан ел тауға шыққан соң аман құтылыпты. Бұлар көше тұрсын. Біз Байынқол деген жерде бір қанша ел бар едік. Елісхан дүнген әскерін өлтіріп, қайта көшіпті деп естідік. Енді дүнген әскері бізді аямай өлтіреді, біз де қашып көшелік деп, амалсыздан 1939 жылы шілде айында Тибетке қарай жолға шықтық. Басшыларымыз Мұқай Қайсаұлы (Тасбике), Қармыс, Рақадыл (Шыбарайғыр), Түктіаяқ (Секел), Қабдолда Рақиұлы (Тайлақ), Мүсілім Тоқтасынұлы (Тасбике) деген кісілер еді. Жаудан аман-сау 6 ай жол жүріп, бізден бұрын көшіп кеткен Елісханның ауылына жақын бір жерге келдік. Бұл келістің туған жерді біржолата тастап, бөгде елге апаратын келіс екенін кім білсін. Ағайын ағайыннан айырылған, анасы баласымен қоштаса алмай зар жыласқан сәттер әлі де есімнен шықпайды. Аллаһ Тағала халқымызға мұндай зар заманды екінші көрсетпесін!
Елісханмен бірге жолға шыққан ел екіге бөлініп кетіпті. Салахаттин (Молқы) және Сабырбай (Жәдік) билерге қараған ел 5 жыл таудың бойымен көшіп жүріп, кейін қайтып, Баркөлдегі елге барыпты. Тибет әміршісі Елісханды Нахшы деген ауданға қамап қойыпты. Елісхан әміршіге: «Бізге Үндістанға кетуге жол берініз. Біздің ешкімге зиянымыз жоқ» – деген екен. Далай Лама: «Үндістанға кете алмайсың. Келген жеріңе қайтып кетесің!» – депті. Ал, біздің елді Нахшыға 3 күндік жер қалғанда алдымыздан Тибет әскері шығып, қамап қойды. «Қолдарыңдағы мылтық-саймандарыңды бересіңдер!» – деді. Билер ақылдасып: «Жаман-жұтық мылтықты берейік, жақсы мылтықты тығып қоялық» – деді. Бір-екі ай осы жерде тұрып қалдық.
Енді дүнген жерінде қалған елдің жағдайы: Солтан тәйжі, Нұрғали, Аянбет, Сыдық, Адубай, Атшыбай, Қасым батыр, Ырғайбай. Бұл адамдар біз тұрған Доланшаннан ұзақ Дақоба деген жерде қалған. Доланшанда қалған ел біздің артымыздан бұларға қашыпты. Зайып, Алпыс, Мардан, Секей, Іркітбай, Дәуітбай, Қайысбай, Қошуыт дегендердің ауылы көшіп, Тибет шекарасына жақын қалғанда дүнген әскері қуып жетіп, елдің жарымын қайта айдап кетіпті. Бұл жерде қатты қиыншылық болыпты. Біреудің атасы кетіп, баласы қалған, баласы кетіп, апасы қалған. Бір-бірінен айырылып қалған адамдар көп болды. Малдан айырылып, жаннан айырылып қалғандар болды. Көшкен ел біз тұрған жерге бұлар да келді. Үш түрлі зобалаңды бастан кешіп, тағдырдың тауқыметін көрген ел бір-бірімен амандасып, жыласып, мұңдасып қалдық. Көпшілік: «Енді қайда барамыз? Тибет өкіметі Үндістанға жол бермейтін болды», – деп, билер кеңесіп, ақсақалдардың айтуымен «4-5 күн артқа көшелік, келген жолымызбен, Тибет әскері артымызда қалсын» – деп, тағы да бірнеше күн көштік.
Сөйтіп, соңымыздан ерген әскерлер қала бастады. Күннің батысына қарай көше бердік. Отын жоқ, су жоқ, қарлы боран. Қыс ортасы. Жейтін тамақ жоқ. Ат-түйе арықтап қала бастады. Суықтан, аштықтан ауырып, жүре алмай қалған адамдар болды. Көшке жете алмай, тірідей қалған адамдар болды. Менің әкем Рақи Әлібекұлы қатты ауырып: «Менің өлетін түрім бар. Қабір қазыңдар!», – деп, өз аузымен айтты. Ертеңіне ол кісі намаз үстінде жан тәсілім етті. Жетпістен асқан әкем екі жұмадай ыстан ауырып (ыс ауруы), қатты қиналса да намазын қаза еткен жоқ еді. Ол шаңырақтары шайқалып, азын-аулақ қалған біз балаларын жинап, дәрет алып, кәлимасын қайырып, намазға тұрар алдында біздерге өсиет аманатын айтып кетті жарықтық. Сондағы соңғы сөзі: «Құран оқып тұрыңдар!» болды. Тибеттің мұзды жерінде 3 күн тұрып қабір қаздық. 3 күнде 3 адам қатарынан қайтыс болды. Төртінші күні көшіп, бір жерге қондық. Ол күні Әміре деген атамыз қайтыс болды. 1939 жылдың аяғы, 1940 жылдың басында, әкем 72 жаста, Әміре атамыз 74 жаста еді. Қайтыс болған адамдарды қоямыз деп көшкен елге жете алмай, елдің артында қалдық. Отауларымен 12 үй аталарымыз қайтыс болып, елден айырылып, заманақыр басымызға түскендей болдық. Тибет әскері қашан келіп өлтіреді деп, қорқып, бір жағынан ыс тиіп, өлген адамдарды көме бердік. 12 үйде 7 мылтық бар еді. Қатын-баланы ортаға алып, жаяу-жалпылап қаша бердік. Ақырында бір ай дегенде көшкен елге әзер жеттік. Елге келсек, Тибеттің сиырын, қойын тартып алып, жан сауғалап тұр екен. Мұнымен Тибеттің малын жеп, көше бердік. Тибеттің арғысы бергісімен қосқанда бір жарым жыл мұздың үстімен көштік. Сол уақытта еттен басқа жейтін қорек болған жоқ. Талай адам жолда өліп, кейбірін кигіз көрпеге орап, тастап кеттік. Қатып қалған мұз қазуға келмейді екен. Артымыздан қуып жау келеді. Бір заманда жарқырап жаз шықты. Көкөзен деген жерге келдік. Жылқы көп болатын жер екен. Қой мен сиырды тастап, жылқы бағатын болдық. Тибеттің малымен ел марқайып қалды. Найман рубасы Хамза Жақияұлы деген кісі бәйгеге ат жарыстырып, той істеді. «Жетім балаға бір құлақ-ау» деген секілді, келін алып, қыз ұзатқандар да болды. Қоралы қой, сиырлар иен далада қалды. «Алдымыздағы Тибеттің қойы біздікі» дегендер де болды. Еттен басқа тамақ жоқ, шай мен бұл (киім-кешек) аз да болса табылып тұрды. Тибеттің қара шатырына кірсеңіз айран-сүт, сары май, талқан әзір тұрады. Ішіп-жеп кете береміз.
1940 жылы бір күні таңға жақын барабан тартқан әскердің дыбысын естідік. Елдің шетінен Тибет әскері келіп қалған екен. Мылтық атылып жатыр. Ұйқыда жатқан адамдар жалаңаш қалпы тау-тасқа қашып, тығыла берді. Әскердің алдынан Қожақын батыр қарсы шығып, жанында Шәдім Тайшыұлы (Базарқұл) бар, Тибеттің 25 әскерін өлтіріп, жауды тоқтатты. Қожақын батыр болмағанда, елдің көбін қырып тастайтын еді. Қазақтан Нұрпіке Ішпекұлы (Секел), Кәпіл Сарыұлы (Молқы) деген екі кісі қайтыс болды. Мұқайдың санынан оқ тиіп, жараланып қалды. Басқа ел аман. Қолдағы жылқы, малды Тибет әскері әкетті. Ласадағы (қала) Тибет билеушілері: «Бұл адамдар жаулап кетіп барады, шекарадан тосып отырып, алдымен малды қайтарып алып, адамдарын өлтіріңдер!» – деген екен. Мұнымен Тибет әскері малымызды тартып әкетті. Үрке көштік. 5-6 күн бір жерге келгенде елдің алдынан 15 кісі Тибеттен мал аламыз деп кеткен екен. Бұл адамдар атты отқа қойып, шай ішіп отырғанда әскер атқылап 5 кісіні өлтіріп, Ысмағұл (Қарақас) деген кісінің санына оқ тиіп, жараланып қолға түсіпті. Қайтыс болған адамдар: Деле (Жәдік), Мәміш (Шақабай). Қалған 9 кісі қашып қайтып келді. 3 күннен кейін жараланған Ысмағұлды алып, екі әскер бір ұйғырды тілмашқа алып келіпті. Ысмағұлдың қалтасында иманшарт деген кітабы бар екен. Оны оқып көріп: «Мына адамдар мұсылман екен!», – депті. Бұл Тибетпен Кәшмірдің шекарасында болған уақиға. Кәшмір әскері «Сіздер қайдан келе жатқан адамсыздар?» – деп, сұраққа алыпты. Ысмағұл: «Біз мұсылман қазақ деген халықпыз. Коммунист Қытайдан қашып, Тибетке келдік. Тибет өкіметі Үндістанға жол бермеді. Енді бір мұсылман еліне барсақ шіркін деп қашып келеміз», – деп жауап беріпті.
Ысмағұл оларды ертіп қазаққа әкелді. Келген әскерден Елісхан: «Сіздер қай өкіметтің әскері боласыздар?», – деп сұрапты. Әскер: «Біз Кәшмір өкіметінің әскеріміз, шекарада тұрамыз, сіздердің адамдарыңызды шекараға келген дұшпан екен деп өлтірдік. Енді сіздер қайда барасыздар?», – деп сұрапты. Елісхан: «3 күн рұқсат беріңіз, мұнан кейін жауабын береміз!» деп, игі-жақсыларды жинап ақылдасыпты. Көпшілік Елісханға: «Сіз өзіңіз барып, әскерге жауабын беріңіз, бізде айтар сөз жоқ», – деп, сенім тапсырыпты. Елісхан барып, әскер бастығына: «Кәшмірге баруға рұқсат берсеңіз», – деген екен. Әскер бастығы Мәжір Сайып деген мұсылман кісі екен. Кәшмір билеушісі болса мұсылман емес, үнді екен. «Мен телефон соғып, Ражадан рұқсат сұраймын. Қабыл десе, сіздерге жауабын беремін», – депті. «Ража рұқсат берді. Қолдарыңыздағы мылтық-құралдарыңызды өткізіп беріңіздер. Мұнан кейін көше бастайсыздар», – депті. Ал, мылтықты жинап берелік деп 711 мылтықты өткіздік әскерге. Ал, бірқанша мылтықты ұрлап алып жүргендер де болды. Кәшмірге қарай көштік. Бірқанша күннен кейін Ладақ деген ауданға келдік. Қолымыздағы жылқы малдарын сатып, киім-кешек алдық. Бұл жерден де көшіп Кәргіл деген ауданға келдік. Жері тау-тас, машина жүретін жол жоқ. Адамдары кедей болатын жер екен. Ат пен сиыр жүретін тар жолы бар екен. Екі жартастың арасына салған солқылдақ көпір бар екен. Бұдан өттік. Алдымызда үлкен тау бар екен. Түйе жүре алмай, әрең зорға таудан асып түстік. Алдымызда Кәшмірдің орталық қаласы Сринагарга 3 күндік жерге келгенде Ража: «Бұл адамдарды қалаға кіргізбей, сырттан айдап көшіріңдер», – депті. Біздің бастықтар: «Иен далада не ішіп-жейміз, бізді аштан өлтіресің бе?», – деген екен. «Олай болса, біз Сіздердің қонатын жерге отын, ұн, күріш, зығырдың майы, ат-түйенің жемін әзірлеп тұрып сатамыз. Ақшасын беріп аласыңдар!», – депті Кәшмір өкіметі.
Сөйтіп, қақпайға көніп, бір ай көштік. Алды-артымыз әскер. Көшпен бірге атты-жаяу еріп жүреді. Пәкістан шекарасына жақын Мұзафарабад деген қалаға келдік. Жанында ағып жатқан өзен-су бар екен. Жағасына шатыр тігіп, бізді ешбір жерге жібермей қамап қойды. Қалаға барып келуге 15 күнде 2 кісіге ғана рұқсат береді. Елдің қолында ақша жоқ. Адамдар аш, көп қиыншылық болды. Ат-түйені жайып келуге рұқсат бермейді. Елісхан мен Ғұсман қатарлы бастықтар: «Бізге мұсылман жеріне жол бер, әйтпесе аштан өлеміз!» - деп Кәшмір өкіметіне арыз берді. Мұнан кейін адамдардың тізімін алып «шалың» (адам басы мөлшерлі тамақ) беретін болды. Шай, ұн, күріш, май, отын таратып беретін болды. Бұл ыстық жерде адамдар сары ауру, холера болып, өле бастады. 6 айда 600-ден астам адам өлді.
Бір күні Елісхан, Ахмет молда, Сәдей Оспанұлы (Тасбике) жоқ, қашып кетіпті. Әскерлер елден: «Елісхан қайда?», – деп сұрайды. Ел оларға: «Біз қайдан білеміз, күзетіп тұрған әскер біледі. Иә өздеріңіз өлтіріп, бізден сұрап тұрсыздар ма? Бұл қалай болғаны, біле алмадық», - деп жауап қайратады. Елісхан 3 ат, 3 мылтық, 3 кісі түн ортасында қашып, бір күн жүріп Кари Хабиболла деген қалаға барыпты. Қала бастығы Исламхан деген мұсылман кісіге жолығып: «Бізді Кәшмір өкіметі қамап қойды. Адамдар аштан өліп жатыр. Мұнымен біз қашып шықтық. Мұсылман деп Сізге келдік. Бізді құтқарып аласыз ба?», – деген екен. Бұл жерде Исламхан: «Мен мұсылман бастықтарына телефон соғамын. Аймақ бастығы не дейді, ақылдасып, бұл адамдарға ие болып тапсырып алайық», – деп, қабыл көріпті. Елісхан батыр Исламханға: «Өзіңіз барып, елді тапсырып алып, көшіріп келіңіз», – деп өтініш айтыпты. Біздің басымыздағы әскер бастығын ұстап кетті. Үнді еді. Елісханды неге қашырдың деп соттапты. 4 күннен кейін Исламхан Елісханды машинаға мінгізіп, елге алып келді. Исламхан үнді бастыққа: «Бұл адамдарға соқтықпа, иесі бізбіз, оларды тапсырып аламыз» деп, ескертіпті. 5 күннен кейін 12 машина алып келді. «Ауыр жүктеріңді салып, ауру-кәрі адамдар мінсін», - деді. Қалған ел ат-түйемен көштік мұсылман жаққа 1941 жылы.
12 машина толған соң дені сау 15 адамды машинаға мінгізді. «Ауырған адамдарға сусын, тамақ беріп тұрасыңдар», – деді. Ішінде мен де бармын. Жасым жиырмада еді. Таңертең жүрген машина 500 шақырымдай жол жүріп, Тырнава деген жерге ақшамда түсірді. Бізге қарайтын он шақты адам бар екен. Басқа адам жоқ. Иен жер екен. Таңертең тұрған соң ауырып жатқан адамдарды ағаштың көлеңкесіне жатқызып, сусын беретін болдық. Лимонды сығып, суын кәтелге құйып, жатқан науқас адамдарға беретін болдық. Екі қолымызда екі кәтел су, әр ағаштың түбінде бестен-оннан жатқан адамдар. Жүре алмай жатқан адамдарды көтеріп, ағаштың көлеңкесіне апарып жатқызамыз. Қайнап тұрған ыстық 45-50 дәреже (градус). Күндіз-түні тасып, 15 кісі әбден шаршадық. Көшкен ел 15 күн жүріп келді. От жағып, шай қайнатпаңдар, әзір тамақ береміз деп, машинамен тамақты беріп тұрды.
Мұсылман бастықтары келіп: «Біз Сіздерге көмектесіп, шалың береміз. Ішіп-жейтін тамақ таратып береміз. Бастарыңызға шатыр береміз. Бастықтарыңыз кім, бізге кім жауап береді?», – деп сұрапты. Жауап беретін Елісхан Әліпұлы (Тасбике) мен Ғұсман Зайыпұлы (Базарқұл). 12 кісі басқарма мүшесі болып сайланды. Бұл адамдардың аты: Сәдей Оспанұлы (Тасбике), Мардан (Қазыбек), Қожан Секейұлы (Базарқұл), Қошуыт Рүстемұлы (Шақабай), Хамза Жақияұлы (Найман), Қабылбек Түктіаяқұлы (Секел), Қарамолда Қойшыбайұлы (Молқы), Шақпақбай (Уақ), Сауытбай Сәдірұлы (Жәдік), Дәуітбай (Қарақас), Құмар (Сарбас), Рақадыл (Шыбарайғыр).
Бұл адамдардың жұмысы шалың бергенде таразының басында тұрып, тексереді. Біреуге аз, біреуге көп кетпесін деп қарап тұрады. Бір жанұядан бір адам барып: ұн, күріш, шай, шекер, май, қызанақ, сарымсақ, бұларды 8 күндік қылып береді. Көп адам ауырды. Күніге 4-5 адам өледі. Әркім өз жақын туыстарының қабірін қазады. Дәрігерлер келіп дәрі береді. Пайдасы болмайды. «Шөп-шалаң, қызанақ, салат, сарымсақ, жеміс жеңдер», – десе, біздің адамдар көк сиырдың басын, жүрегін әкеп жейді, сорпасын ішеді. Ауырып жатып не шара. 7-8 айдың ішінде мыңға жуық адам қайтыс болды. Мұндай ауруды бұрын көрмек түгілі, естімеппіз де.
Үндістандағы Бопал деген жердің мұсылман бастығы келіп: «Сіздердің барлықтарыңызды мен бағып, қабылдаймын, Бопалға келіңдер» – депті. Мұндай болса, қандай жер екен, Бопалға барып көріп келеміз деп 3 кісі барып көріп келді. Жақын жер емес. Пойызбен 3 күн, 3 түнде баратын жер екен. Шығындарыңызды беремін деп отыр. Бұл жерге бару керек деп елдің жартысы кететін болды. Кетпейтін адамдар біздер: «Бұл жерде тұрмаймыз, суық, салқын бір жер іздейміз», - дедік. Жергілікті адамдардан сұрасақ Ауғаныстан шекарасына жақын Шатырал (Читрал), Суат деген жер салқын болады дейді. Олай болса, сол жаққа қарай көшейік деп Дөтей деген ағамызбен бірге 2 үй түн ортасында шатырды тастап, 4 атпен қашып көштік. 10 күнде Суатқа бардық. Салқындау жер екен. Ұйқымыз қанып, жырғап қалдық. 1942 жылы басымызға шатыр тігіп, атпен ауылдан-ауылға көшіп жүріп осы арада 3-4 жылды өткіздік. Себебі, тұрған жеріміз жақсы болмаса, өзіміздің ел жақ түзелсе, қайтып кетеміз бе деген пікірмен ауып жүрдік.
Жә, Тырнавада қалған елдің жарымы Бопалға кетті. Бастықтардан Осман тәйжі, Хамза, Шақпақбай, Қабылбек, Сауытбай, Халифа молда (Халифа Алтай) – бұлар Бопалға кеткендер. Қалған ел біз тұрған жаққа көшіп келді. Елісхан, Мардан, Сәдей, Беги, Дәуітбай, Қайысбай, Хасен батыр, Қарамолда, Кәріштай молда – Суатқа келгендер. Бұл жерден Хасен батыр, Қарамолда, Қайысбай балуан өзіміздің жерге (Алтай жаққа) қайтып көшіп кетті, бірқанша елмен. 1945 жылы Елісхан Баруа деген ауылда 35 жасында қайтыс болды. Елісханның жаны жаннатта болсын. Қазағым, елім деп, жастайынан көп қиындық көрсе дағы халқын аман-есен мұсылман жұртына әкеп қосты. Қазақ халқының тарихында Елісхан сияқты батыр перзенттердің есімі әрқашанда сақталса екен. Мұнымен елдің бәрі саудамен айналысып, заттар алып сататын болдық. Ұн, күріш, аяқ киім, тігін машинасы алып, басқа киетін кепеш тігетін болдық.
1947 жылы Үндістан, Пәкістан бір-бірінен айырылып, азат ел болды. Пәкістандағы үнділер Үндістанға, о жақтағы мұсылмандар болса Пәкістанға қашты. Бопалдағы қазақтар Үндістаннан қашып, Пәкістанға қайтып келді. Бопалдан келгендердің айтуына қарағанда Матар деген жерге бірқанша үйді апарған екен. Ауырып қырғын тауып, иен қалған үйлер болыпты. Екі жалғыз тірі қалғандар қайтып Бопалға келіпті. 1947 жылдан бастап, ат шатырды жоғалтып, үй майлап, қалада тұратын болдық. Ауылда адам қалмады. 4-5 жыл біршама жақсы, рахат болып тұрдық.
1951 жылы Пәкістанға Түркияның елшілігі келді. Түркияға кетсек деп арыз бердік. Түрік өкіметі «1953 жылы аламыз», - деп қабыл етті. 1950 жылы Қытайдан қашқан қазақтар легі Кәшмірге келді. Солтан тәйжі, Құсайын тәйжі (Найман), Қалибек (Барқы), Хамза Шөмішбайұлы (Барқы), Дәлелхан Жанымханұлы (Шақабай), Омар Байқонақұлы (Есдәулет), Хасен батыр, Қарамолда. Бұл адамдар екіге бөлініп, Түркияға кетті. 1952 жылы жартысы, 1953 жылы жартысы кетті. Кейінірек біздер Түркияға кетуге ыңғайландық. Түрік өкіметі «Түрік шекарасына келгенше өз ақшаларыңмен келесіңдер. Онан кейін бүкіл шығынды Түрік көтереді» депті. Үндістандағы Бомбей қаласынан келетін жолаушы таситын кеме Пәкістанның Карачи қаласына 8 күнде бір келеді. Бомбейден телефон соғып сұрайды, кемеде қанша кісілік бос орын бар деп. Оған қарай адамдарды әзірлеп тұрады. 1953 жылы қараша айының басында 114 кісі кемеге мініп, жолға шықтық. 8 күн, 8 түнде Ирактың Басра деген қаласына келдік. Бұл жерден пойызға мініп, бір жарым тәулікте Ирақтың орталығы Бағдатқа жеттік. Бұл жерде 8 күн тұрып, пойызға мініп, Түрік шекарасындағы Нұсайбин деген қаладан пойызбен Ыстамбұлға келдік. Ыстамбұлға келгендерді екіге бөліп, мүсәпірханаға (босқындар үйі) тұрғызатын болды. Бірі Сіркежи, екіншісі Зәйтүнбұрны деген жерде болатын. Күнде 3 уақыт әзір тамақ, әзір төсек, ішіп-жеп, 2 жыл жайлы тұрдық. Түрік үкіметі біздерді жақсы қарсы алды, асырап бақты, азаматтық берді. Оқимын дегендерді оқытты, кәсіп үйренгісі келетіндерді жұмысқа алды. Мұнан кейін бөліп-бөліп, тізімін алып, қалауына қарай қазақтарды қалаға, ауылға орналастыратын болды.
1955 жылы біз 160 үй Нида аймағы, Ұлұкышла ауданы, Алтай ауылына орналастық. Біз үшін көршілес түрік ауылдарының жерінен жер бөліп, тастан үй салып берді. Адам басына 30 дөнім (1 дөнім 1,000 м2) егін салатын жер берді. Өкімет балалар оқитын мектеп салып берді. Өзіміз намаз оқитын мешіт, биіктігі 30 метрлік мұнара салып алдық. Трактор алып егін салдық. Арпа, бидай жауын жауса шығады, жауын жаумаса жақсы шықпайды. Қой-ешкі алдық. Мұнымен 18 жылды ауылда өткіздік. Кейінгі жастар ауылда тұрмаймыз, қалаға барып сауда сатамыз, шетелге барып жұмыс істеп, ақша табамыз деп кете бастады. Германия, Франция, Голландия, Англия, Америкаға кеткендер болды.
Мен де бала-шағаммен 1973 жылы Анкараға көшіп келдім. Содан бері қарай осы қалада тұрамыз. Аллаһ Тағала екі ұл, бес қыз бала берді. Олардан 22 немере, 5 шөбере көрдім. Енді, Құдай жар болып, ата-мекеніміз Қазақстанға кемпіріммен баламыз Мұртазаның қолына келіп тұрған жайым бар. Біздің өміріміз осылай өтті. Елден, жерден айырылып, әкем бір жақта, шешем бір жақта өліп, ағаларым әр елде көз жұмып, енді өмірде көрген осы тауқыметтің бәрін Қазақстанның тәуелсіздігін көріп жұбаныш етіп отырмын. Кейінгі ұрпаққа айтарым – береке-бірліктерің мықты болсын, еліміз аман болсын, ұрпақтарымыз мың жасасын. Аллаһ Тағалам дін мұсылманға қуат берсін, Қазақстанның абыройы күннен күнге аса берсін. Қазақстандағы ағайыннан өтінерім – біздің басымыздан өткен зобалаңды киноға түсірсе екен. Қазір мүмкіндік бар ғой. Сол ашаршылық пен қанды көшкіншілікті көрген адамдар некен-саяқ қалдық. Біздің көзіміздің тірісінде Алтайдың ақ сеңгірінен Түркияға дейінгі жерлерді түсіріп, әлемге танытса екен, болашақ ұрпаққа аманат етіп қалдырса екен деп тілеймін.
[1] Жүніс БҰЛҰТАЙ, Ұрпаққа Аманат, «Жұлдыз» журналы, №6, 2007 ж., 128-136 беттер.
