пятница, 20 июня 2008 г.

БОСТАНДЫҚ ПЕН БЕТПАҚТЫҚ

БОСТАНДЫҚ ПЕН БЕТПАҚТЫҚ[1]
Бұл екеуінің аражігін айыратын мәдениет жетпей жатыр бізде

«Жас Қазақтың» бүгінгі конференциясы қазақ баспасөзіне арналды. Біздің конференцияға «Дала мен Қала» газетінің бас редакторы Сапарбай ПАРМАНҚҰЛ, «Түркістан» апталығының бас редакторы Шәмшидин ПАТТЕЕВ, дінтанушы ғалым Мұртаза БҰЛҰТАЙ, Гумилев атындағы ЕҰУ журналистика кафедрасының доценті Қуандық ШАМАҚАЙҰЛЫ және «Қазақстан» ұлттық телеарнасындағы «Көкпар» телебағдарламасының жүргізушісі Серік ЖАНБОЛАТ қатысып отыр.

«Жас Қазақ»: Еліміздегі ақпарат кеңістігінде қазақ тілді бұқаралық ақпарат құралдарын қоғамдық пікірге ықпалсыз етіп ұстаудың механизмі жасалып қойған сияқты. Неге десеңіз, мемлекеттік тілде жарық көретін басылымдарда бүгінгі күннің ең күрделі тақырыптары талқыланып һәм жазылып жатады. Бірақ соған билік те, билік былай тұрсын, бұқара да елең етпейтін болып барады. Ал орыс тілді әріптестеріміз «мысық тышқан жепті» деген мәселе көтерсе, ақ жағалы ұлықтарымыздан бастап бәріміз қырылып қала жаздаймыз. Мұның себебін қалай түсіндіресіз? Бәлкім біз, қазақ тілді журналистер, бірлігіміз кем, берекеміз аз болғандықтан қоғамға үнімізді естірте алмай келеміз бе?

Мұртаза БҰЛҰТАЙ: Бүгінгі Қазақстан қоғамында өмірдің түрлі салаларында орын алып жатқан проблемалар мен кемшіліктердің негізін бұрынғы Кеңес дәуірінен іздеген жөн. Кеңес Одағы құрдымға кеткенімен, оның өктем билігі тұсында дүниеге келтірілген саясаттар мен олардың шірік жемістері тәуелсіз Қазақстанға мұра болып қалды. Кеңес империясының тілі орысша болды. Мемлекет билігі осы тілде және осы тілді жетік меңгерген кадрлардың қолымен жүргізілді. Кеңес империясының әралуан жылдары қабылданған конституцияларында «одақтас» республикалардың өзіндік конституциялары, ресми тілі, астанасы т.б. болуына символды түрде рұқсат етілген болатын. Бұл бір жағынан Кеңес идеологтарының сыртқы әлемге жасаған көзбояушылық қулығы болғаныменен, енді бір жағынан Кеңес халқының тең жартысын құрайтын орыс еместерді алдап, жұбатудың амалы еді. Дегенмен одақтас республикалардың, оның ішінде біздің Қазақстан сияқты мұсылман-түркі республикаларының тілдеріне жете көңіл бөлінген жоқ, формалды шарт-жағдайдан басқа шынайы қамқорлық жасалған жоқ. Жергілікті тілдер әшекей сияқты көзге көрініп қана тұрды. Біртұтас империяның барлық өмірі мен өлімі орысша жүргізілгендіткен жергілікті тілдер мешеу халде қала берді. Әсіресе, өзіміздің қазақ тілінің тағдыры белгілі. Кеңес дәуірінде реанимацияға жатқызылған қазақ тілі әлі тіріле алмай келеді. Қазақстан сол Кеңестің шаңырағынан бөлініп шыққан ел ғой. Қазірдің өзінде қазақша басылымдардың ықпалы мен атқаратын рөлі, олардың тиражы мен санының орысша басылымдардан әлдеқайда көп болғанына қарамастан, орысша басылымдардан көш артта десек қателеспейміз. Басқаны айтпаған күннің өзінде, Алматы мен Астананың әуежайларынан қазақша газет таппай, әлек боласың. Орысша жазған дүниелеріңнің күші қазақша жазғандарыңнан нар түйенің күшіндей артық. Себебі, біздің қазіргі қоғамымызда қазақ тілінің алар орны мен күші, жоғарыда айтқанымыздай, шалажансар аянышты халде. Еліміз тәуелсіздік алғалы өткен 17 жылда қазақ тілі үшін жасалған іс-шаралардың бәрі, жоғарыда айтқанымыздай, Кеңес билігі тұсындағы саясатқа ұқсас тілді не өлтірмейтін не тірілтпейтін сылап-сыйпаудан аса алмады. Бұған қоса, сұрақта айтылғанындай, қазақ тілді баспасөздің, жалпы қазақ тілді жұртшылықтың ұйымшылдығы мен осы ұлттық намысқа біздей бататын көкейкесті мәселені өткір қоя алмауының да ұпайы бар деп ойлаймын. Саяси биліктің Кеңестік саясаттан бас тарта алмауы, әрине, айтпаса да белгілі. Осы ұстанымдар қазақ тілінің мүддесіне қарай өзгермейінше нәтиже болады дегенге сену қиын.

«Жас Қазақ»: Ілгеріде қазақ баспасөзінде (телеарнасында, радио торабында) жарық көрген материалдарды орыс тілінде кекеп-мұқаудың бір «әдемі дәстүрі» қалыптасып қалып еді. Сол «дәстүр» аты-жөнінен басқасы ұлттық болмыстан жұрдай шенеуніктер мен кәсіпкерлердің санасына сіңіп үлгерген сияқты. Бұндай стеротипті бұзып-жару мүмкін бе? Жалпы, қазақ баспасөзінің кәсіби тұрғыдан дамып, өркендеуіне кедергі жасап тұрған жайт қазіргі қолданыстағы БАҚ туралы заңнан бұрын, билік пен бизнес элитаның салқын қабағы десек келісесіз бе?

Мұртаза БҰЛҰТАЙ: Негізінен бірінші сұраққа берген жауабымда осы сұраққа қатысты жайттар да айтылған сияқты. Шын мәнінде бұл траги-комедиялық мәселе. Біріккен Патшалық (Британия) заңдарында да Шотландия, Ирландия сияқты өлкелердің тілдерін сақтауға және дамытуға қатысты үкімдер бар. Олардың саясаткерлерін тыңдасаң, тілі салақтап, аталмыш халықтардың құруға таяған және күнделікті қолданыстан біржолата ғайып болған тілдерін насихаттау үшін қаншама қаржы жұмсалатынын, қаншама мекеменің осы жұмыстармен шұғылданатынын айтып басыңды қатырады. Ал, нақты өмірде Ирландия және Шотландия халықтарының тілдері неліктен орын таппайды деген қисынды да қарапайым сұраққа олар жауап бере алмайды. Біздегі ахуал да осыған ұқсас емес пе? Мемлекеттегі билік аппараты мен іс жүргізу әлемі түгелдей дерлік орысшамен күнелтеді. Жалпы унитарлық тәуелсіз ел болғандығымыз осы билер мен бектердің санасына әлі сіңген жоқ па деп қаламын. Конституциядағы мемлекет тілінің төменгі орынға, ал ұлтаралық қатынастың ресми тілінің жоғары орынға шығуын қандай қисынмен түсіндіресіз? Бұл еліміз аумағындағы ең биік заңның үкімінің жүзеге аспағандығын көрсетпей ме? Ал Конституцияның орындалмайтын үкімі болуы мүмкін емес. Менің ойымша, Ата заңымызда қазақ және орыс тілдеріне берілген мәртебе нақтыланбаған һәм өмірдегі шындыққа сәйкес емес. Қазақ тілі этнос тілі деңгейінен ұлтаралық қатынас және шынайы мемлекет тілі деңгейіне жетуі шарт. Бұл болмаса – Конституциядағы бір маңызды үкімнің орындалмағаны. Онда не Конституцияға өзгеріс енгізуге немесе мемлекеттің негізгі философиясы мен доктринасын қайтадан қарауға тура келеді.

«Жас Қазақ»: Қазақ баспасөзін тұрақты сынап жүретін жазушы Дулат Исабеков «қаракөз» газет-журналдардың таралымының азайып кетуін журналистердің, редакция жетекшілерінің қабілетсіздігінен көреді. Осы дұрыс па? Дұрыс дейін десең «саржағал» басылымдардың, әртістердің әншейінгі әңгімесін жұртқа әспеттеп жеткізетін журналдардың оқырманы жылдан-жылға көбейіп, өсе түсуде. Есесіне қаламгер Дулат Исабековтың кітаптары бұрынғыдай ел ішінде пәленбай мың тиражбен тарамайтын болды. Қалай ойлайсыздар, жұртымыздың парасаты парықсызданып, рухани сұранысы жұтап бара жатқан жоқ па?

Мұртаза БҰЛҰТАЙ: Бұл айтылған әңгімелердің барлығында да белгілі мөлшерде шындық бар. Елімізде білім берудің жалпы сапасының төмендегені еш күмән туғызбайды. Қай саланы алып қарасаңыз да, қазіргі заманның талабына сай даярланған, жан-жақты біліммен жабдықталған мамандар жетіспейді. Осы жақында ғана Қазақстанның 65 миллион долларға Ресейден сатып алған аспансерігі ғарышта қаңылтырға айналып, жұмысқа жарамсыз болып қалды. Енді мұндай жағдайда кінәліні еш таппайсың. Қаншама шығындалып жасалған жобалар сапалы да білікті мамандардың жоқтығынан және көпшілікке белігілі басқа да себептер салдарынан не сәтсіздікке ұшырауда, не орта жолда қаңтарылып қалуда. Мәселенің мән-жайын жілікше шағып, анық-қанығын түсіндіріп беретін не маман, не жауапты адам таппайтының тағы бар. Әзірінше, қолда бардың қызығын көріп, мадаққа малданып келе жатқан сияқтымыз. Құқықтың үстемдігі, заң алдындағы теңдік және азаматтарға мұрсат теңдігінің толықтай берілуі қағидалары қағаз бетінен шығып, іс жүзіне аспайынша, өмірде әділетті бағалаушылық ел бойынша үстемдік етпейінше, осы түрімізбен қала беретініміз шындық. Жемқорлық, парақорлық және сыбайластық сияқты сұмдықтардың бағы тайып, адам мен оның еңбегінің және білімінің бағалануы шынайы принциптер мен өлшемдер бойынша болмайынша, әлемдегі ұлттар арасындағы бәсекелестікте артта қаларымыз рас. Ұлтымыздың, мемлекетіміздің жарқын болашағын ойлайтынымыз анық болса, өз-өзімізді алдауды доғарып, барымыздың қадірін біліп, ертеңгі ұрпақтарымызға тәуелсіздігі бекіген, кереметтей білімді де еңбекқор азаматтардан құралған, құқығы мығым, еңсесі биік мемлекет орнатуымыз керек.

«Жас Қазақ»: Қазақстан мен Ресей «мәңгілік достық» декларациясына қол қойып жатқан кез есіңізде ме. Сол қым-қиғаш қарым-қатынастың ыстық құшағында «достастыққа қарай қарапайым он қадам» деген төте жол болды. Әлгі төте жол бізге Ресей баспасөзінің, телебағдарламалары мен радио хабарларының емін-еркін таралуына шексіз мүмкіндік туғызды. Дуалы ауыздар сонда, «орыс баспасөзінен үйрену керек» десіп сарнады. Қазір Ресей баспасөзінен үйренетін ештеңе қалмады. Өйткені Ресей баспасөзі қазақ билігіне араласып, қазақ ақпарат кеңістігін түгелге жуық жаулап алды. Турасына көшсек, Ресей БАҚ-ы біздегі ақпарат нарығының қожайыны. Ал қожайын қарауындағы мұңлыққа ештеңе үйретпейді. Керісінше бұйырады, жұмсайды, қорлайды, нәпақасын тартып жейді. Дегендей-ақ міне, Ресей БАҚ-ына қазір біздің шенді-шекпенділерге дейін бағынышты болып қалды. Осының ақыры мемлекетіміздің іргесін шайқап жібермес пе екен, қалай ойлайсыздар?

Мұртаза БҰЛҰТАЙ: Өмірде вакуум деген болмайды, иен нәрсе жатпайды. Біреу иелік етпесе, оған иелік еткісі келетіндер әлбетте табылады. БАҚ саласындағы алауыздық елдегі саяси-экономикалық, мәдени һәм рухани алауыздықтың көрінісі, өйткені, БАҚ солардың айнасы ғой. Жалпы қандай саяси-экономикалық топтың нөкері болсын, барлығының теке-тіресі мен таласы «Отан», «Ел-жұрт», «Дін мен тіл» сияқты тақырыптарға келгенде жойылуы керек. Қазақ халқы – 300 жылға жуық уақыт өз тізгіні өзінде дербес ел болуды армандаған, азаттық жолында жер бетінен жойылып қала жаздаған халық. Біздің саясаткерлер мен дөкейлеріміз осы шындықты бір мезет те естерінен шығармағаны жөн. Әрқашанда өткен тарих алдындағы, еш жазықсыз жер жастанған миллиондаған аруақтарымыздың, болашақ ұрпақтарымыздың алдындағы жауапкершілік сезімі бір сәт те маза бермеуі керек. Бұдан басқаның бәрі де ұсақ-түйек мәселелер дер едім. Мықты мемлекеттерді азаттықтың қадірін жете бағалай білетін, ел мүддесін өз мүддесінен жоғары қоятын, принципшіл, иманды һәм отаншыл қайраткерлер көркейтетінін әлем тарихы дәлелдеп отыр. Тәуелсіздікті сақтаудың маңызды майданының бірі – БАҚ әлемі. Оны қолдан шығарып алмайық, ағайын.

«Жас Қазақ»: Қай қашанда орыс тілді әріптестеріміздің, тіпті оқырмандарының тарапынан белсенділік көруге болады. Олар (бәрі емес, әрине) БАҚ туралы заңның жобасын жасауға қатысады, олар Еуразия медиафорумдарында сөз сөйлейді. Лауазым иелерімен соттасып, дауласып жататын да солар. Жасырмай-ақ қоялық, осындай аласапыран уақытта біздің бар-жоғымыз белгісіз болып барады. Осылай жүре береміз бе, әлде, бізде қимыл-әрекетке көшеміз бе? Істі неден бастау керек деп ойлайсыз?

Мұртаза БҰЛҰТАЙ: Біз Кеңес дәуірінде ұлттық рухы әбден жаншылған, көп қорлық көрген, тепкіге жығылған халықпыз. Басқаны былай қойғанда, бір Желтоқсанның өзінде құқығынан айырылған, артынша қудаланған бейкүнә азаматтарымызды айтсаңызшы. Сондай қудалаушылықтар мен қысымдар салдарынан қазақтар өз жерінде, өз елінде жүріп, өз құқығын қорғаудан қорқатын халге жеткізілген. Бір жасықтық, бір самарқаулық ызғары байқалады. Бұл мәселені терең талдауымыз керек. Бұған қоса сонау Ибраһим (Абай) Құнанбайұлының еңбектерінде шенелген кері мінездеріміз де бар жалғасып келе жатқан. Еріншектік, бейғамдық, немқұрайдылық, жалқаулық, т.б. қатарлы өзгеден емес, өзімізден туындап жатқан кедергілеріміз тағы бар. Осының бәрінен құтылу үшін жалпы ұлттық сілкініс, бүкіл қоғамды ұйыстыратын күшті шаралар жүзеге асырылуы керек. Әлем сахнасында бой көтерген Қазақстан деген мықты мемлекеттің, қазақ деген мықты халықтың бар екенін дәлелдеуіміз керек. Шын іспен, шын тірлікпен, уақытша науқанмен емес, мәңгі еңбекпен ауызбіршілікте, жұмыла талпынуымыз керек. Ол үшін керемет күшті саяси қалау, ұлттық ұйғарым, іждиһаттылық пен жігерлілік болмағы керек.
[1] Бостандық пен бетпақтық, «Жас Қазақ» газеті, №24(180), 20.06.2008 ж., 3-4 беттер.

среда, 18 июня 2008 г.

Вопрос дня
Программа «Культурное наследие»: миф или реальность?

Муртаза Булутай, религиовед, культуролог:[1]– За пять лет действия программы сделано очень много. Изданы и переизданы труды многих известных казахских и зарубежных авторов, которые писали о Казахстане. Были реконструированы многие культурные сооружения, исторические памятники. Всю эту работу я бы оценил положительно и с признанием. Однако я думаю, что объем не проделанной работы гораздо больше. Уровень знания культуры казахского народа, истории, языка, наконец, остается на катастрофически низком уровне. Если спросить сейчас молодежь о выдающихся лицах казахской истории, какие ответы мы получим? Почему израсходованные государственные средства на такие программы не дают конкретного, реального результата? Почему до сих пор только одна третья часть говорит на государственном языке? Разве это можно считать реализацией культурного наследия?
[1] Газета «Литер», 14.06.2008 г.
«Жас қазақтың» шаңырағында – отаншыл қайраткерлер[1]

«Жас қазақ» оқи алатындарға ортақ газет қана емес, зиялы қауымның басын қосатын ортаға айналып келеді. Сәрсенбі күні елдің аузында жүрген бір топ азамат редакциямызда бас қосты.
Ақынымыз бір жақта, батырымыз бір тұста қалды қазір. Өз қотырын өзі қасумен әлекке түскен ақын мен батырдың басын қоспайынша, алаштың рухын көтеремін деу бекер. Қазір қай қазаққа да білектей бірлік керек екені айдан анық, күннен жарық. Ортаға осындай ой тастаған «Жас қазақтың» Бас редакторы Дәурен Қуаттан кейін сөз алған Ауған соғысының батыры Бақытбек Смағұл редакцияға келудегі мақсатты одан ары тарқатты. Бүгін елдің іргесі бүтінделді. Енді отан үшін отқа түсуге әзір ұрпақ өсіру қажет. Мұндай ұлық іс қазір атқарылмай жатыр деу, әрине, әбестік. Десе де, әлі де кемшін тұстар бары анық. Ғұмырын отаншыл ұрпақ тәрбиелеуге арнаған арда қазақ та аз емес. Олар биік мінберден, мәртебелі адамдардан жылы лебіз бен қошеметке қарық болып жатыр десек тағы ағат кетерміз.
Ұлы Отан және Ауған соғысы ұйымдарының «Қазақстан ардагерлері» қауымдастығы кеңесінің шешімімен жас ұрпақтың бойынан дәл осындай отаншыл сананы оятуда, ұлтшылдық тәрбие беруде айтулы үлес қосып жүрген бір топ азаматқа өздеріне лайық сый-сияпат пен марапат жасалды. Біз ұмыта бастаған батырлардың сауыт-сайманы мен киім-кешегін жасаушы ағайынды үш ұстаны білмейтін қазақ қазір кемде-кем болар. ҚР Мәдениет қайраткерлері, «Түркі дүниесіне сіңірген еңбегі үшін» сыйлығының иегерлері Құлментегі Тұрсынжан, Махмұт, Айтберген Жетенұлдары төл қолөнерімізді дамытудағы үлестері үшін және патриоттық әндерімен ел көңілінен отыр тепкен белгілі сазгер-әнші Қайрат Жүнісов Бауыржан Момышұлының «Батыр Шапағаты Медалімен» марапатталды. Ал «Жас қазақ» газетінің Бас редакторы Дәурен Қуатқа газеттің ұлттық рухтағы бағытын батыл ұстап келе жатқаны үшін «Қайырымдылығы үшін Сауап» медалі табыс етілді. Сондай-ақ белгілі дінтанушы ғалым Мұртаза Бұлұтай қазақты бордай тоздыруды мақсат еткен түрлі діни ағымдармен күресі үшін және жас ұрпақты ата дініне мойынсұнуға өлшеусіз қосқан үлесі үшін Бауыржан Момышұлының нөмірленген «Құрмет Белгісімен» марапатталды. Бұл медаль бұдан бұрын мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевқа берілген болатын. Редакцияға келген қонақтар осындай игі бастамаға мұрындық болған «Жас қазақ» газетінің ұжымына алғыстарын білдірді. Ауған соғысы ардагерлерінің атынан сөз алған имам Аллажар «Қазақстан ардагерлері» қауымдастығының төрағасы ақын һәм батыр Бақытбек Смағұлды бірауыздан «Халық Қаһарманы» атағына ұсынғандарын жеткізді. Ұлттық идея үшін тұлға керек екенін ескерген Аллажар мұндай тұлғаға батырлығы мен ақындығы сай келіп тұрған Бақытбек мырзаның лайық екенін алға тартты. Жолжақсы ТӨЛЕК
[1] Жолжақсы ТӨЛЕК, «Жас Қазақтың» шаңырағында – отаншыл қайраткерлер, «Жас Қазақ» газеті, №23(179), 13.06.2008 ж., 5-бет

четверг, 12 июня 2008 г.

ОТАНШЫЛ ҚАЙРАТКЕРЛЕР МАРАПАТТАЛДЫ


Кеше (11.06.2008 ж.) «Жас Қазақ» газетінің редакциясында ұйымдастырылған мұрасымда Ұлы Отан және Ауған соғысы ұйымдарының «Қазақстан Ардагерлері» қауымдастығы Кеңесінің шешімімен қолөнер, сазгерлік, журналистика және дінтану саласының бір топ көрнекті өкілдері азаматтарымызды отаншылдық, ұлтжандылық тәрбиеге баулу және отансүйгіштік сананы ояту жұмыстарына қосқан үлестері ескеріліп, медальдармен және құрмет белгісімен марапатталды. «Қазақстан Ардагерлері» қауымдастығының төрағасы, Ауған соғысының батыры һәм ақын Бақытбек Смағұл сөз сөйлеп, аталмыш марапаттарға лайық деп танылған қайраткерлер туралы мәлімет беріп, көпшілік алдында сөз сөйледі.

Ағайынды үш ұста Құлментегі Тұрсынжан, Мах­мұт, Айтберген Жетенұлдары ұлттық қолөнерімізді дамыту және насихаттауға қосқан үлестері үшін Бауыржан Момышұлының «Батыр Шапағаты Медалімен» марапатталды. Әскери-отаншыл әндерімен көпшілікке танымал сазгер Қайрат Жүнісовқа да осы медаль табыс етілді. «Жас Қазақ» газетінің бас редакторы Дәурен Қуатқа газет ұжымының отаншылдық мазмұндағы еңбектері ескеріле отырып «Қайырымдылығы үшін Сауап» медалі берілді.

Белгілі дінтанушы ғалым Мұртаза Бұлұтай отаншылдық, ұлтжандылық тәибиені насихаттау және зиянды діни ағымдармен күрестегі белсенділігі үшін Бауыржан Момышұлының нөмерленген «Құрмет Белгісімен» мараптталды. Осы Құрмет Белгісін №001 үстіміздегі жылдың 7 мамыр күні Ақордада Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевқа аталмыш ұйымның төрағасы Бақытбек Смағұл табыс еткен-ді.

понедельник, 2 июня 2008 г.

Марат ТОҚАШБАЕВ
«Президент және Халық» газетінің
Бас редакторы

ҰЛТ ПЕРЗЕНТI
Қазақ халқының тарихында барлық ғұмыр жолын туған елiнiң бақыты мен өркендеуiне бағыштаған тұлғалар аз емес. Солардың бiрi - соңғы жылдары ғылыми еңбектерi, бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған мақалалары және телебағдарламалардағы ерекше ой-ұсыныстарымен көпшiлiктiң назарын аудара бiлген белгiлi дiнтанушы ғалым, қоғам қайраткерi Мұртаза БҰЛҰТАЙ дер едiм. Мұртаза Жүнiсұлының ғылыми-публицистикалық шығармалары негiзiнен дiнтану, тарих, философия, филология, социология, мәдениеттану, құқық, саясаттану, экономика, диаспоратану салаларын қамтитын құнды еңбектер. Мұртазаны жиырмашақты жыл танитын ағасы ретiнде және оның ғылыми-шығармашылық жұмыстарына алғашқылардың бiрi болып қол ұшын берген жан ретiнде оның көпшiлiк бiле бермейтiн иiрiмдi өмiр жолының кейбiр сәттерiн баяндап берсем дегiм келедi.
Мұртаза Бұлұтайдың есiмiн бұл күндерi қазақ жұрты жақсы бiледi. Жасы қырыққа таянған азамат ғылыми шығармашылық салада бiрталай iс тындырды. Ал менiң Мұртазаны бiлуiм 1990 жылдан басталады. Онда Мұртаза жиырмадан ендi ғана асқан балаң жiгiт. Германияда тұратын қандастарымыздың шақыруымен Майндағы Франкфурт қаласына келгенiмде әуежайда Шұғайып Ерол мырзамен бiрге менi күтiп алған осы Мұртаза болатын. Жап жас болса да бiрнеше тiлдердi еркiн меңгерген студенттiң отаншылдық сезiмдерiне таң қалдырмай қоймайтын. Қазақстан туралы бәрiн бiлгiсi келiп тұратын. Сол кезде қазақ зиялыларымен хат жазысып тұрады екен. Үшеумiз Германияны, Голландияны, Бельгия мен Францияны бiрге араладық. Ондаған қандастарымыздың дастарханына бiрге дәм таттық. Кельнде «Милли гөруште» өткен Еуропа мұсылмандары баспалары басшыларының конференциясына бiрге қатыстық. Сол балаң жiгiт бүгiнде тәуелсiз Отанына жанын да, қанын да, бiлiмiн де, бiлiгiн де аямай қызмет етiп жүрген айтулы азаматқа айналды. Сондықтан ол туралы әңгiменi әрiден бастағым келедi.
Мұртаза Жүнiсұлы Бұлұтай тағдырдың тауқыметiмен 1933-1937 жылдары атамекенi Алтайдан Такла-Макан шөлiн, Гималайдың заңғар тауын асып, 1953 жылы Түркияға барып, пана тапқан, тағдырдың азабын тартса да, еркiндiктi өмiрдiң туы еткен батыр қазақ халқының жырақта туған перзентi. Түркияның оңтүстiгiндегi Болқар (Мол қар) тауының етегiнде орналасқан Алтай дейтiн қазақ ауылындағы қарапайым шаруаның үйiнде 1969 жылы дүниеге келген. Ол ауыл мешiтiн салушылардың бiрi һәм имамы, азаншысы болған әкесi Жүнiс Рақиұлының (1922 ж.т.), сонау ХIХ-ғасырдың соңғы ширегi мен ХХ-ғасырдың бас шенiнде дүниеге келген көне көз қариялардың қазақи бояумен әрленген қызықты әңгiмелерiн құлаққа құйып, кiшкентайынан туған халқының асыл қазыналарын бойына сiңiрiп өскен. Жетi баланың әкесi Жүнiс ақсақал ауылда тiршiлiк ету қиындаған соң 1973 жылы Анкара қаласына қоныс тебедi. Қазақстанға келгенге дейiн қазақша мектепке бармаған, радио-теледидар көрмеген Мұртазаның, тiптi 5-6 үй ғана қазағы бар Анкарадай үлкен қалада мектепке барып, өскенiне қарамастан, қазақша шешен сөйлеуiн тек алған ұлттық тәрбиесiнiң мықтылығына және оның туған халқына деген шексiз де өлшеусiз махаббатына жорыған жөн.
Мұртаза Бұлұтай кириллицаға негiзделген қазақ жазуын өз бетiмен үйренiп, сонау 1985 жылы, небары 16 жасында, сол кезде Кеңестер Одағының құрамында болған атамекенi Қазақстанның зиялы қауымына, баспаханаларына хаттар жолдап, елiмен байланыс орнатқан. Ол өзi Қазақстанға келген 1991 жылға дейiн атамекенiмен үнемi байланыста болды. Қайда жүрсе де қазақ халқының мәдениетi мен тарихын, әдебиетi мен тағдырын басқа жұрттарға насихаттаумен болды. Ол 1984-1986 жылдары қазақ тiлiнiң грамматикасы туралы докторлық диссертация жазған Анкара университетiнiң докторанты Ферхат ТАМИР мырзаға қазақша үйретедi. Сол жылдары белгiлi түрколог ғалым, профессор Шүкрү ЕЛЧИН басқаратын Анкарадағы «Түрiк мәдениетiн зерттеу институты» жариялаған Ферхат Тамирдiң «Баркөл қазақтарының тiлi» атты еңбегiнiң алғысөзiнде автор Мұртазаға бiрнеше мәрте зор алғыс айтқан. Мұртаза Бұлұтай сол жылдары «Қымыз және шұбат» атты кiтапты қазақ тiлiнен түрiкшеге аударды. Желтоқсан оқиғалары туралы 1986 жылдың аяғында «Turkiye» газетiнде жарияланған көлемдi мақалаларымен алғашқылардың бiрi болып Түркия жұртшылығына желтоқсан оқиғасы туралы мәлiметтер бередi.
Мұртаза Бұлұтай кедей жанұяда туып-өскенiне және материалдық мүмкiндiктерiнiң жоқтың қасы екенiне қарамастан бозбалалық шағында ерлiк деуге тұрарлық iстерге атсалысады. Мәселен, ол 1985-1990 жылдары аралығында қазақ халқының тұрмыстық және қолөнер бұйымдарын ағайындарынан жинастырып, Түркияның Анкара, Стамбул, Измир, Кония, Маниса сияқты iрi қалаларында көрмелер ұйымдастырады. Сонымен қатар, Алтай ауылындағы мектеп оқушыларынан қазақ ұлттық ән-би үйiрмесiн жасақтап, Түркияның жоғарыда аталған қалаларында концерттерге қатыстырады. Мұртазаның орындауындағы қара өлеңдер мен халық күйлерi Анкара, Стамбул және «Азаттық» радиоларының мұрағат қорларында сақтаулы. Мұртаза Бұлұтай өзi студент бола тұрып, Стамбулдағы әйгiлi Босфор университетiнiң профессорлары Гүнай ҚҰТ, Құртұлұш ӨЗТОПЧҰ және Мүбежжел ҚЫЗЫЛТАҢ сияқты түрколог ғалымдарға 1988-1989 жылдары қазақша үйретедi. Университеттiң лингвистикалық лабораториясында Мұртаза оқыған қазақ батырларының жырлары мен қисса-дастандары, шешендiк сөздер мен мақал-мәтелдер арнайы таспаларға жазылған. Қазақстан әлi тәуелсiздiкке қолы жетпеген дәуiрде жасалған осы еңбектер халқымыздың шетелде танылуына және шетелде қазақ мәдениетiнiң алғашқы зерттеушiлерiнiң пайда болуына игi әсерiн тигiздi.
Мұртаза Бұлұтай Түркияның беделдi қоғамдық ұйымдары, оқу орындары мен бұқаралық ақпарат құралдары ұйымдастырған конференциялар мен түрлi деңгейлердегi жиналыстарға қатысып, мақалалар жазып, телебағдарламаларға қатысып, қазақ халқының қилы тарихын, бай мәдениетiн таныстырумен болды. Осы қатардан, ол 1986 жылы Анкарадағы «Фольклорды зерттеу орталығының» өтiнiшiмен Қадыр Мырзалиев және Олжас Сүлейменов сияқты заманауи қазақ қаламгерлерiнiң таңдаулы өлеңдерiн түрiкшеге аударды, екi томдық «Қазақ-Совет поэзиясының антологиясынан» аудармалар жасады, Ахмет Байтұрсынұлы, Мiржақып Дулатұлы, Мұстафа Шоқай сияқты Алаш қайраткерлерiнiң мұраларын насихаттау iсiне үлес қосты. Осының барлығы да Түркиядағы қазақ жастарының арасында ұлттық патриотизмнiң оянуына септiгiн тигiздi.
Мұртазаның болашағынан үмiт күттiретiн азамат екенiне Франкфуртта танысқан кезде-ақ көзiм жеткен-дi. Мұртаза Бұлұтай 1990-1994 жылдары Германияның Кёльн университетiнде оқыды һәм мұсылмандардың қоғамдық ұйымдарында басқарушы қызметтерде болды. 1991-1993 жылдары ҚР Жоғарғы Кеңесiнiң жанындағы әл-Фараби атындағы «Жас таланттарды қолдау қорының» Батыс Еуропадағы өкiлi болған ол Еуропа елдерiне оқу мақсатымен барған жастарымыздың мәселелерiмен етене шұғылданды. Еуропа елдерiне емделуге жiберiлген азаматтарымызға гуманитарлық көмек беретiн қайырымдылық шараларына мұрындық болды. Сондай шаралардың бiрiне сол кезде КСРО-ның Люксембургтағы елшiсi болған белгiлi жазушы Шыңғыс Айтматов зайыбымен қатысып, оң баға берген. Мұртаза Бұлұтай өзi Еуропада бiлiм алған жылдары Еуропа және мұсылман елдерiнен мемлекет қайрат¬керлерiнiң, саясаткерлер мен ғалымдардың, iскер адамдардың Қазақстанға келуiне дәнекер болды. Сол жылдары елiмiзде ашылған кәсiпорындар мен ортақ жобалар күнi бүгiнге дейiн Қазақстан экономикасының игiлiгiне қызмет етуде.
Мұртаза Бұлұтай Қазақстанға қоныс аударған соңғы 16 жылдың көлемiнде 5 кiтап, 200-ге жуық ғылыми-публицистикалық мақалалар жариялады. Оның 2000 жылы «Бiлiм» баспасы жариялаған «Ата-баба дiнi. Түркiлер неге мұсылман болды?» атты көлемдi ғылыми монографиясын «Қазақстан мұсылмандары дiни басқармасы» 2005 жылғы ғылым, бiлiм және техника салаларындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттiк сыйлығына ұсынды. Мұртаза Бұлұтай 1994 жылдан берi қарай елiмiздiң жоғары оқу орындарында жастарымызға дiнтану, мәдениеттану, құқықтану салаларында дәрiстер оқып, ғылыми конференцияларға қатысып, халқына қызмет етуде. Республикалық телеарналардағы пiкiрталас бағдарламаларында, сондай-ақ сұхбаттарында халқымыздың ауызбiршiлiгiн сақтау, елiмiздiң рухани дамуы тұрғысынан ойларын ортаға салып келедi. Мұртаза Бұлұтайдың еңбектерi тұтастай алғанда Қазақстан патриотизмiн насихаттаушы, елiмiздiң iшкi татулығы мен дiнаралық жарасымдылықты нығайтушы, зайырлы қоғамды дәрiптеушi, құқықтық сананы қалыптастырушы мазмұн мен мақсатта екенi байқалады.
Мұртаза Бұлұтай ата дiнiмiз исламның Қазақстанда ғылыми негiзде насихатталуына көп еңбек сiңiрдi. Оның 1992 жылы жарияланған «Құран Кәрiм әлiппесi» атты кiтабы және 4 үн таспадан тұратын «Дiнiмiздi үйренейiк» жинағы республиканың түкпiр-түкпiрiндегi азаматтарымыздың дiннiң негiздерiн ұғынуына жағдай жасады. 2001 жылы «Арыс» баспасынан шыққан «Мұсылман қазақ елiмiз» атты еңбегi оқырмандардың ыстық ықыласына бөлендi. Осы еңбектер Қазақстаннан тыс қазақтар мекендейтiн Өзбекiстан, Қырғызстан, Түрiкменiстан, Ресей, Моңғолия елдерiне дейiн таралды. Ғалымның «Ата-баба дiнi. Түркiлер неге мұсылман болды?» атты ғылыми монографиясы бiрнеше жоғары оқу орындарында арнайы курс құралы ретiнде қолданылды, көптеген ғылыми еңбектерде дерек көзi ретiнде пайдаланылды. Аталмыш еңбектегi сөздiк қорымызға жаңадан енгiзiлген көптеген сөздер бұл күндерi әдеби айналымға кiрiп те кеттi. Ф.ғ.д., профессор Сейдiн Бизақов сияқты тiл ғалымдары жаңадан құрастырылып жатқан қазақ тiлiнiң 15 томдық сөздiгiне Мұртазаның шығармаларында кезiгетiн көптеген жаңа сөздердiң енгiзiлгенi туралы сүйсiне сөйлегенi есiмде. Мұртаза Бұлұтай «Қазақ ұлттық энциклопедиясы» және Түркiстан қаласының 1500, Тараз қаласының 2000 жылдық мерейтойларына орай арнайы жазылған ғылыми мақалалары мен дiн, ұлт, тiл төңiрегiндегi соны ойларын көпшiлiкке паш еттi. Ол ҚМДБ үгiт-насихат бөлiмiнiң меңгерушiсi (2001 ж.) және ҚР Парламентi Мәжiлiсi төрағасының кеңесшiсi (2002-2003 жж.) қызметтерiн атқарды. Мұртаза Қазақстан мұсылмандары дiни басқармасы, Әдiлет Министрлiгi құрамындағы Дiни iстер комитетi сияқты құзырлы мекемелер ұйымдастырған үгiт-насихат тобы құрамында елiмiздiң облыстарын аралап, жұртшылықпен жүздестi, оларға зиянды да адастырушы дiни ағымдар туралы мәлiметтер бере отырып, әсiресе, сырттан келген ыдыратқыш ағымдармен күреске айтарлықтай үлес қосты. Оның дiн атын жамылған экстремиистiк ағымдар, дiни секталар мен ұлтымыздың тұтастығына шабуыл жасап жатқан түрлi ағымдар туралы жасаған мәлiмдемелерiн қалың көпшiлiк жылы қабылдады.
Мұртаза Бұлұтай қайырымдылық iс-шараларға бастамашы ретiнде, дәнекер ретiнде де танымал тұлға. Оның тiкелей атсалысумен шетелдерде оқып жатқан көптеген қазақ жастары шәкiртақы алды. Танымал адамдардан қарапайым ауыл тұрғындарына дейiн бiрқыдыру азаматтарымыздың шетелдерде емделуi және хирургиялық операция жасалуы барысында да көп көмегi тидi. Мұртаза Жүнiсұлы елiмiздiң оқу орындарына, балалар үйлерiне, кiтапханаларына, ауруханаларына, мешiт құрылыстарына көмек беру шараларын ұйымдастырды. Шетелдегi қазақ қандастарымыздың Қазақстанға оралуына қолынан келгенiнше қолқабыс берiп, елiмiздiң оң имиджiн жасауға атсалысты. Ол ғылыми монографиясы мен соңғы кiтабының 7 мың данасын оқырмандарға тегiн таратты.
Мұртаза Бұлұтай бауырымыздың 2006 жылы жарияланған «Дiн және ұлт» атты қомақты кiтабы «Жыл таңдауы» агенттiгi мен «Президент және Халық» газетiнiң бiрлескен жобасы бойынша «Жылдың үздiк кiтабы» атағына лайық деп танылды. «Қазақстан ардагерлерi қауымдастығы» 2007 жылғы «Бауыржан оқулары» шарасы кезiнде Мұртаза Бұлұтайға «Қайырымдылығы үшiн САУАП» медалiн табыс еттi. Бұларға қоса Қазақстан Мұсылмандар дiни басқармасы, Алматы қаласы Әкiмдiгi, әл-Фараби атындағы ҚҰУ, «Иман» республикалық қоры, «Зерде» қоры, Дiни iстер комитетi, ТР Алматы елшiлiгi, Дүниежүзiлiк мұсылман жастар ассамблеясы, Қызылорда облыстық әкiмдiгi, ҚМДБ Имамдардың бiлiмiн жетiлдiру ислам институты, Еуропа Мұсылмандары одағы, Ислам Қоры (Швейцария) қатарлы мекемелер мен ұйымдар Мұртаза Бұлұтайдың еңбектерiн бағалап алғыс хаттармен марапаттағанын айтпай кетуге болмас.
Мұртаза Бұлұтайдың бар арманы – Қазақстанның тәуелсiз де дамыған ел ретiнде тарих сахнасынан өз орнын алуы, қазақ халқының әл-ауқаты жоғары, ұлттық һәм дiни бiрлiгi мығым, зайырлы да зиялы азаматтардан құралған мықты ұлтқа айналуы. Ол осы мақсатқа жету үшiн аянбай еңбек етiп келедi. Мұртаза Жүнiсұлының ғалымдық һәм азаматтық қырын жоғары бағалап ҚМДБ Төрағасы, Бас Мүфти Әбсаттар Дербiсәлi, қаламгерлер Қалдарбек Найманбаев, Қадыр Мырза Әлi, Фариза Оңғарсынова, Мұхтар Шаханов, Қалтай Мұхамеджанов, Шыңғыс Айтматов, Мұхтар Мағауин және тағы басқа ондаған жазушылар мен ғалымдар оң пiкiр бiлдiрдi.
Бiрнеше тiлдерде еркiн сөйлейтiн, ұлттық патриотизмдi өзiне ту еткен Мұртаза бауырымыздың елiмiзге берерi әлi алдымызда деп сенемiн. Құдай амандығын берiп, осы қарқынмен ғылыми-қоғамдық жұмыстарын ары қарай жалғастыра беретiн болса, болашақ ұрпақтарымыздың шынайы мұсылмандық тәрбиеден нәр алып, дамыған өркениеттi халықтардың қатарынан табылатынына сенiмiм кәмiл.