среда, 29 октября 2008 г.

НАМЫСЫ МЕН РУХЫН ЖОҒАЛТҚАН ҰЛТ БӘРІН ДЕ ЖОҒАЛТАДЫ

НАМЫСЫ МЕН РУХЫН ЖОҒАЛТҚАН ҰЛТ БӘРIН ДЕ ЖОҒАЛТАДЫ[1]

“Жалаң ұрандардан арылу қажет”
Рысбек Сәрсенбай:
– “Жас Алаш” меймандарын Ораза айт мейрамымен құттықтаймын. Барша мұсылман қауымына ортақ қасиеттi де қадiрлi Айт мейрамын тойлаумен бiрге қоғамды толғандырған өзектi мәселенi де ой талқысына салсақ. Ел құлағын елеңдететiн мәселелердiң бiрi – ұлттық патриотизм екенi риясыз шындық. Елiн сүйген ерлер, елi үшiн жанын отқа да, суға да салудан тайынбайтын елге дана, жұртқа пана болар тұлғалар ортамызда бар ма? Ұлттық намыс, патриотизм сезiмдерi пайдақорлық, намыссыздық, жағымпаздық пен құлдық сананың алдында ығысып, жағымсыз қасиеттерге орын босатып, қазақтың рухы қаңтарылып, жолда қалған сияқты. Қазақ тiлiнiң, қазақ ұлтының қазiргi мүшкiл жағдайы, елдегi ауыр әлеуметтiк-тұрмыстық ахуал осындай пессимистiк ойларға жетелейдi. Мiне, қоғамды мазалаған, ойлантқан мәселелер төңiрегiнде сiздердi ой бөлiсiп, пiкiр алмасуға шақырдық.

Қалдыбай Әбенов:
– Бүгiн “Жас Алаш” газетi көтерген проблема – өте өзектi, өте орынды мәселе. Қазақта намысқой, ұлты үшiн жанын беруге әзiр тұлғалар аз емес. Ұлт үшiн жанын құрбан еткендер де болды. Тәуелсiздiк жылдарының өзiнде қазақ атпалдай-атпалдай азаматтарынан көз жазып, жүрегi қарс айырылды. Ұлттың болашағы үшiн, елдiң келешегi үшiн күйiп-пiскен азаматтарымызды қазақ халқы қорғай алмады. Сондықтан да өкiнiштен өзегi өртенiп, iштей тынған жайы бар ұлтымыздың.
2006 жылы 14 шiлдеде болған “Шаңырақ” оқиғасын еске түсiрейiк. Ұлтарақтай жерiн, аядай ұяларын қорғаған қазақ соққыға жығылып, өз билiгiнен өзi таяқ жедi. “Шаңырақтың” қаһармандары Арон Атабек, Ерғанат Тараншиев, Құрман­ғазы Өтегенов және Рүстем Тұяқовтар темiр тордың ар жағына тоғытылды. Қазақтың ер намысты азаматтары деп танимын бұларды. Күнi кеше ғана көз алдымызда өткен “Малыбай” кикiлжiңiн де естен шығаруға болмас. Бұл оқиға да бүгiнгi қоғамның қасiретi. Айдын Халықов деген қазақ азаматы өзге ұлт өкiлдерiмен болған қақтығыста көз жұмды. Жап-жас жiгiт қыршынынан қиылды. Алматыда орналасқан бiр топ қоғам қайраткерлерi, қоғамдық ұйымдардың өкiлдерi жиналып, оқиға болған “Малыбай” ауылына ат басын тiредiк. Қаза тапқан жiгiттiң туған қарындасы Толқынмен кездесiп, болған оқиғаның мән-жайын көңiлiмiзге түйiп қайттық. Ақылдаса келе, осы ауылда “Малыбай – туған жерiм, алтын бесiгiм” атты ұйым құруды жөн санадық. Ұйымның төрайымы етiп Толқынды сайладық. Бұл ұйым немен айналысады? Жер-жерден тарихи отанына оралып жатқан қандастарымыз­ға қолдау көрсетiп, “Малыбай” ауылына орналасуға жәрдемдеспек. Бұл да – еңбек. Қаршадай Толқынның қазақ ұлтына сiңiрiп жатқан азды-кем жәрдемi ретiнде бағалау қажет. Қазақтың асқақ рухын сезiну үшiн Желтоқсан көтерiлiсiн еске алу керек. Қылышынан қан тамған қызыл империализмге қарсы шыққан, бас көтерген нар тұлғалы азаматтар Қайрат Рысқұлбековтiң, Ербол Сыпатаевтың, Ләззат Асанованың ерлiгiн қалай ұмытамыз? Мiне, қазақтың рухы, қазақтың намысы деп осыны айт! Қыршынынан қиылған Желтоқсан қаһармандары ел ағаларының қолынан келмеген ерлiкке аяқ бас­ты. Қайтпай, тайсалмай, қайраткерлiк мiнез танытты. Бұл есiмдердi қазақ ешуақытта ұмытпайды. Бiрақ, осы азаматтардың батырлығын, батылдығын, қай­раткер­лiгiн қазақ бағалай алды ма? Желтоқсан көтерiлiсiнiң 20 жылдығында қандай iс атқардық? Мемлекет, қоғам қайда қарады? Желтоқсанның 20 жылдығын атап өтудi жөн санамадық. Қазақ қоғамын түзеуге күш салған, сол мақсатта аянбай тер төккен Алтынбек Сәрсенбайұлы мен Заманбек Нұрқадiловтiң да орындары ойсырап тұр. Осы азаматтардың есiмiне мектептердiң, көшелердiң атын беруiмiз тиiс. Ұлттың жадынан бұл есiмдердi өшiруге болмайды. Мұны ешкiм өшiре де алмайды! Қазақтың арыстай азаматтарынан ұлтымыздың жастары да үлгi-өнеге алуы керек. Оларды жастарға үлгi етуiмiз тиiс. Жастар сол тұлғаларға қарап бой түзеуi қажет. Менiң мынадай ұсынысым бар. Қазақ үшiн, ұлт үшiн құрбан бол­ған, елдiң келешегi үшiн шейiт болған тұлғалардың арнайы күнiн белгiлесек.



Болат Атабаев:
– Мен “патриотизм” ұғымын мүлде басқаша түсiнемiн. Патриотизм фашизммен қатар жатқан ұғым деп ойлаймын. Гитлер патриот па? Сөзсiз! Ол өз отанын, елiн, жерiн сүйдi. Фюрердiң “Майн Кампф” атты шығармасын оқып көрiңiз. Тұнып тұрған патриотизм! Отан­сүйгiштiктi өткен күнмен ғана байланыс­тыруға болмайды. Газет-журналдар өткен-кеткен өмiрге сағынышпен қарап, өткенiмiздi ғана жырлаумен айналысатын секiлдi. Аруақтарға сыйыну керек, оларға ескерткiш орнатып, халықтың рухын көтеру керек деген де пiкiрлер емiс-емiс естiлiп жатады. Бұл – жаңсақ пiкiр. Қате көзқарас. Тарихымызды сыйлау керек, әрине. Өткенiмiздi ұмытсақ, келешегiмiздi де бағдарлай алмаймыз. Бiрақ, патриотизмге өткен заманның бағамымен қарауға болмас. “Патриотизм” сөзi гректiң “патриотис” – “отандас” деген сөзiнен шығады. Латынша “pater” сөзi “әке” деген ұғымды бiлдiредi. Адам анасын сезiммен, “emotio”-мен сүйедi. Ал отанын санамен сүйедi. Отанға соқыр, көзсiз махаббаттан еш пайда жоқ. Адам баласы отанын, туған жерiн саналы түрде сүйiп, кейде сыни көзбен қарап, мiнiн түзеуi де керек. Қазақ қоғамы күрделi әрi шиеленiстi жағдайда тұр. Әсiресе, жастар­ға дұрыс таңдау жасау өте қиын. Олардың саналарына “Отаныңды ессiз сүй” деген ұрандар сiңiрiледi. Солай-ақ болсын. Отанын “ессiз” сүйсiн дейiк. Сонда “есi” кiргенде не iстейдi? “Ессiз” тек қана есi дұрыс емес адам ғана сүйе алады. Сондықтан ең әуелi жалған ұрандардан арылу қажет. Ұраншылдықтан, құр ай­қайдан, бос дабыра, даңғазалықтан құтылу керек. Ұлт патриоты болу үшiн адам ұлттық ерекшелiктердi, ұлттық қасиеттердi бойына сiңiре бiлуi тиiс. Адамның аузы-мұрны да, құлақ-көзi де ұлттық иiстi, ұлттық ерекшелiктi сезiне бiлуi керек. Қазiр жас режиссерларды дайындап жатырмын. Олардың көпшiлiгi ұлттық ерекшелiктi түсiнбейдi. Жамал Омарованың, Рабиға Есiмжанованың, Мәдениет Әшекеевтiң, Манарбек Ержановтардың әндерiн тыңдатып, ұлт әуендерiн бойларына сiңiргiм келедi. Бiрақ, жастар оны түсiнбейдi. Қазақтың дәстүрлi музыкасына жастардың арасында сұраныс жоқтың қасы. Жастар эстрадалық әндердi тыңдауға құмар-ақ. Себебi, қазақтың дәстүрлi музыкасында, әуенiнде қазiргi заманға сай, жастарды елiтетiн нәрсе жоқ. Дегенмен, жастар оларды тыңдамайды деп, ұлттық музыканы ысырып тастауға тағы болмайды. Қазақтың ұлттық музыкасының қасиетiн, ерекшелiгiн жастарға түсiндiру керек, оны олардың саналарына сiңiру қажет. Сонда ғана олардың бойларында ұлттық музыкаға деген қызығушылық оянады. Жалаң ұраннан түк те шықпайды. Фашизм идеясы күйреген соң Италиядағы жағдайды еске алайық. Елдi бiрiктiрген, бiр арнаға жұмылдырған фашизм идеясы құрдымға кеттi. Өмiрдiң барлық салалары фашизм идеясымен астасып жатты. Әлемде фашизм идеясы жеңiлгеннен кейiн Италия тығырықтан шығар жол iздей бастады. Сонда олар не iстедi? Проблеманы шешудi кешендi түрде қолға алды. Барлығы бiрдей жұмылып, күштерiн бiрiктiрiп, күйреген елдi аяғынан тiк тұрғызды. Ұлтты қайта жаң­ғыртты. Өкiнiшке қарай, бiзде ондай үрдiс байқалмайды. Дiн мәселесi бiр бөлек, тiл мәселесi бiр бөлек қарастырылады. Ол мәселелердiң өзiн бiр-екi адамға табыстап қойдық. Жалпыхалықтық қозғалыс жоқ. Дiн мәселесiн – Мұртаза Бұлұтайға, тiл мәселесiн – Мұхтар Шахановқа меншiктеп берген сияқтымыз. Бiттi. Айтса, солар айтады. Бiзге оның керегi жоқ сияқты. Бiздiң өз тiршiлiгiмiз бар. Қоғамдық пiкiр деген атымен жоқ. Халық өзiмен-өзi. Тiл де, дiн де ешкiмге керек емес. Сосын билiктi сынауға көшемiз. Оларды сынап-мiнеуге болмайды. Олардың ой-арманы – бизнес пен ақша. Пайдаға, ақшаға ұлттың да, ұлттық құндылықтардың да қажетi шамалы. Олардан ұлтқа не қайыр? Бiрақ, “билiк жаман” деп қол қусыруға тағы болмайды. Соларды қазақтандыру керек. Ұлттық мәселелерге көңiлдерiн бұруымыз тиiс.

“Қазақты ұйыстыратын идея керек”

Сағатбек Медеубек:
– Бөкең ұлттық рухты iздеген адам екенi көрiнiп тұр. Десек те, жастардың бойында ұлттық намыс, ұлттық рух бар деген пiкiрдемiн. Соларға дұрыс бағыт-бағдар беруiмiз қажет. Бейжiңде өткен Олимпиаданы еске түсiрейiкшi. Бүкiл қазақ халқы бiрiгiп, бiрлесiп елiмiздiң ұландарына тiлеулес болды. Еңкейген қариядан, еңбектеген балаға дейiн “көгiлдiр экран” алдында телмiрдiк. Бұл ненi аңғартады? Қазақтың ұлттық намысын оятатын, ұлттық рухын көтеретiн ұлттық идеология, арман, мақсат-мүдде ауадай қажет. Соңғы ғасырда әлемде “жаһандану” ұраны қатты көтерiлiп келедi. Бұдан қорқудың қажетi шамалы. “Жаһандану” үрдiсi кешелi-бүгiн басталмады. Адам Ата мен Хауа Ананың заманынан келе жатқан процесс. Ру-рудың бiрiгiп тайпаға, тайпа-тайпаның бiрлесiп халыққа бiрiгуi – адамзат тарихының өн бойында келе жатқан үрдiс. “Жаһандану” процесi күшейген сайын ұлттың өзiн-өзi сақтау сезiмi де артады. Ұлттық тамырына бетбұрыс басталды. Қалдыбай сөзiнiң бiрiнде Айдын туралы сөз қозғады. Орынды-ақ. Бiрақ, қазақтың арасында Айдын сияқты азаматтар көп деп ойлаймын. Бiз бiлмей, танымай жүрген Айдындар қаншама? Өткенге салауат айтып, келешекке нық сенiммен қарау керек. Қазақ баспасөзi ұлттық ұйысуды, ұлттың бiрiгуiн насихаттауы тиiс деп түсiнемiн.

Әмiрхан Меңдеке:
– Менiң өз ойымша, ұлттық патриотизм дегенiмiз – ұлттық рухтың көрiнiсi. Ұлттық патриотизм ұлттық рух бар жерде ғана көрiнiс бередi. Ал қазiр бiзде, өкiнiшке қарай, ұлттық рух өте жұтаң. Әлсiз. Әлжуаз. Дәрменсiз...
Бiр ғана мысал келтiрейiн. Жасы 60-ты алқымдап қалған, 12 баланың анасы атан­ған әйелмен әңгiмелескенiм бар. Әлгi әйелдiң ең үлкен қызы грекке күйеуге шығыпты. Қазiр Грецияда тұрады. Екiншi қызы немiске шығыпты. Бұлар Германияға кетiптi. Үшiншi қызы полякқа тұрмысқа шыққан. Жақында бұлар Белоруссияға қоныс аудармақ. Поляк күйеубаланың туған-туысқандары Минскiде тұрады екен.... «Сiз 12 баланы тәрбиелеп өсiрдiңiз. Бұл – үлкен еңбек. Бiрақ, қазақ қызы ретiнде, қазақ әйелi ретiнде өз қыздарыңыздың қазаққа күйеу­ге шығуын неге қадағаламадыңыз? «Алдыңғы арба қайда жүрсе, соңғы арба сонда жүредi» деген, ендi әлгi үш қызыңыздан кейiнгi оның iнi-сiңлiлерi де өзге ұлтқа үйленiп, өзге ұлтқа күйеуге шығып кетпей ме? Өзiмiздi өзiмiз қадағаламасақ, өзiмiздi өзiмiз сақтауға, қорғауға тырыспасақ, жалпы өзiмiзге берiк һәм ықтият болмасақ, қор боп құрып кетпеймiз бе, «қазақ» деген ұлтты жойып алмаймыз ба?» дедiк әлгi әйелге. «Қойшы, сол қазақты! – дедi әлгi әйел тап бiр өзi қазақ емес­тей-ақ, – Өсек айтудан, пыш-пыштаудан басқа қолынан ештеңе келмейдi... Өз қыздарымның қазаққа емес, грекке, немiске, полякқа күйеуге шыққанына шын жүрегiммен қуанамын. Қор болмайды ендi менiң қарақтарым!»
Бұл мысалдан ненi аңғаруға болады? Дәл қазiр қазақтың қазақтан (оның ұлттық сипатынан, ұлттық құндылықтарынан) жирену (бәлкiм, жиiркену), безiну процесi жүрiп жатыр. Қазақ әдебиетiнiң, қазақ өнерiнiң, жалпы қазақ мәдениетi мен ғылымының орыс тiлiнде «дамығаны» мен «өркендегенiн» қалайтын қазақтар бүгiнгi күнi шаш етектен. Қазақ тiлiн бiлетiндердiң билiкке бармауын, саясатқа араласпауын қалайтындар одан да көп. «Әрбiр екi қазақтың бiреуi» десем, қателесе қоймаспын. Бұл – өте қорқынышты һәм алапат құбыжық-құбылыс. Қайтесiң, бiрақ осы құбыжық-құбылыс бiздiң басымызға да түстi. Бұдан құтылып кетемiз бе, жоқ әлде тұтылып, бiржолата жойылып кетемiз бе, ол жағы беймәлiм...
Қалмақстандағы (Ресейдегi) қалмақтар қазiр дiндерiн қайта жаңғыртып жатыр. Сонау Тибеттен, Кореядан Будда дiнiнiң бiлгiрлерiн шақыртып, ғибадатхана салып, өздерiнiң ежелгi етене дiнiн қолдарынан келгенше қайта жаңғырту үстiнде. «Дiндерiңдi жаңғыртып жатқандарың жақсы екен, бiрақ тiлдерiңдi неге қолға алмайсыңдар?» деп сұрадым қалмақ жазушысынан. «Тiлдi қолға алудан кешiгiп қалдық. Осыдан ең кемi 35-50 жыл бұрын қимылдауымыз керек едi. Қазiр қалмақтардың арасында қалмақ тiлiн бiлетiндер некен-саяқ. Оның өзiнде олар – өлмелi кемпiр-шалдар. Бiз кешiгiп қалдық... Бiз кешiктiк... Бiздi әдейi кешiктiрдi...» дедi қалмақ жазушысы көзiмен жер шұқылап.
Кейде мен де қатты қорқам, «осы бiз де кешiгiп қалған жоқпыз ба?..» екен деп (Лайым мен-ақ қателесейiн!).

Қалдыбай Әбенов:
– Ұлтты сүю үшiн, қазақты жақсы көру үшiн ғұлама болудың қажетi жоқ. Отансүйгiштiк те, ұлттық намыс та адам­ға сәби кезiнде-ақ бойына дариды. Қытайда өткен Олимпиада ойындарында өзiмiздiң бауырымыз Бақыт Сәрсекбаев жеңiске жеткенi белгiлi. Бақыт көк туымызды желбiретiп, әнұранымызды шарықтатқанда, Қытайдың намысын жыртып жүрген қазақ боксшысы Қанат Ислам да Сәрсекбаевтың жанында тұрды. Бақытпен бiрге ол да қуанды. Бұл не? Ұлттық намыс! Ұлттық рух! Қазақты ұйыстыру үшiн кешендi жұмыстарды қолға алуымыз шарт. Мәдениеттi де, өнердi де, спортты да, саясатты да, тарихты да, өмiрдiң басқа да салаларын ұлттық бояумен әрлеуiмiз керек.

Сағатбек Медеубек:
– Кеңес Одағы тұсында коммунистiк идеологияны адамға бала кезiнен бастап санасына сiңiретiн. Бұл шаруаны билiк қолға жүйелi түрде алатын. Бiзде сондай жүйелiлiк жетiспей тұрған сияқты. Осыдан бiрнеше жыл бұрын “Қазақстан” телеарнасы қазақтың ұлттық намысын көтеретiн бағдарламаларды көрсеткен едi. Танымдық жағынан да, тағылымдық тұрғысынан да өте сауатты бағдарламалар жасалды. Ойда-жоқта бұл арнаның басшылығы ауысты да кеттi. Арнада көрсетiлген ұлттық намысты оятуға арналған “Алтын сақа”, “Алтын сандық”, “Ақжүнiс”, “Шынның жүзi” тәрiздi бағдарламалардың көрсетiлiмi кiлт тоқтады. Қазiр мұндай бағдарламаларды мүлде көрсетпейтiн болды. Менiңше, ұлттық мәселеге назарын көбiрек бұра бастаған арнаның басшылығын ұлттық мүддеге қарсы топтар ауыстыруға күш жұмсаған сияқты.

Болат Атабаев:
– Бәлкiм, бұл бағдарламалардың сапасы нашар болған шығар? Мысалы, сiз айт­қан “Ақжүнiстi” мен көргiм де келмейдi. Ұлттық рух деп бөрiк пен шапанды түсiнбеу керек. Бұл – мүлде қате пiкiр. Сiз айтқан бағдарламалардың барлығын көрiп шықтым. Көңiлiмнен шықпады. Бiз кез келген дүниенiң сыртқы формасын, пошымын “ұлттық” деп, ал оның мән-мазмұнын, мағынасын “ұлттық” деп ұқпауымыз керек пе? Мәселе дүниенiң мәнiнде. Мазмұнына терең көз жiбере бiлу қажет. Қазақ бағдарламаларының саны артқаны менi қуантты. Бағыт ұнады. Бiрақ, сапасы өте нашар. Сын көтермейтiн дәрежеде. Жаттанды жансыз сөздермен ұлттық намысты қалай көтермексiз?

“Тiл мәселесiн Сейфуллиннiң кезiнде де шеше алмадық”
Рысбек Сәрсенбай:
– Бөкеңнiң сұрағы орынды. Демек, қайрақ болар қайратты сөз жетпейдi. Жасық, жалтақ, жауыр болған жадағай пiкiрлер намысыңды шаптап түрте алмайды. Тiптi Ғани Қасымовтың өзiне ғана мәлiм мүшелерi бар «Патриоттар» партия­сының жүзiн құрсаңыз да, отан үшiн, ел үшiн, ұлт үшiн намыс жыртар жұртты қалыптастыра алмайсыз. Патриоттығымыздың қандайлық мазаққа айналғанына әлгi «Патриоттар» партиясының серкесi мен аты дардай, iсi жұрдай тiрлiгi айқындап тұрған жоқ па? Қор болған қайран «патриоттар!»
Мәселенi басқаша тұрғыдан сарапқа салсақ. Ұлттық намыстың бар-жоқтығына, ұлттық рухтың қазiргi жағдайына тереңiрек тоқталсақ. Бiздiң бүгiнгi жиынымыздың тақырыбы да, әңгiмемiздiң өзегi де сол.

Тоқтар Бейiс­құлов:
– Ұлттық патрио­тизмдi насихаттайтын бағдарламалардың азайғаны ақиқат. Өткен тарихымызға терең баға берiп үйренуiмiз қажет. Қазақтың ел үшiн, ұлт үшiн жанын сарп еткен батыр тұлғаларымыздың күресi әлi де жалғасын тауып келе жатқан сияқты. Қазiргi жай-күйiмiз бiздiң батыр бабаларымыз бастан кешкен қилы замандардан еш жеңiл емес. Бiрақ, қазақтың кеудесiнде ұлттық рух, ұлттық намыс бар. Оны жоққа шығаруға болмас. Ұлт тұлғалары да аз емес. Өкiнiшке қарай, олардың өмiрi аса ұзаққа созылмайтын үрдiс бар бiзде. Әртүрлi себептермен көз жұмып жататыны рас. Ұлттық рух мәселесiне келгенде көптеген газеттер жұмған ауыздарын ашпайтын дәстүр де қалыптасты. Бұл – өкiнiштi-ақ. Сонымен бiрге бiздiң қоғамда шындықты жасырып, ақиқатты бүркемелеу де кездесiп жатады. “Жас Алаш” сияқты бiрлi-жарым шындықты айтатын, билiктен, шенеунiктерден жасқанбайтын ақиқатшыл газеттер бар, әйтеуiр. Билiк газеттерiнде оқитын мүлде ештеңе жоқ. Ұлттың өзегiн құрайтын екi негiзгi категория – тiл мен жер. Жер мен тiлден айырылсақ, ұлт та құрдымға батады. Қазақ тiлiнiң мәселесi кешелi-бүгiн көтерiлiп жүрген проблема емес. Тiл мәселесi Сәкен Сейфуллиннiң кезiнен айтылып келедi. Сәкеннiң заманында кеңестiк билiк қазақты тырп еткiзбедi, ұлттық мәселенi көтеруге жол бермедi. Бұл – түсiнiктi жайт. Ал қазiр бiз тәуелсiз ел емеспiз бе? Қазақ тiлiнiң проблемасын қазiр шешуге не кедергi? Кiм кедергi? Сәкен қазақ үшiн жанын пида еткен азамат. Ұлттық намысқа, ұлттық рухқа байланысты Сейфуллиннiң көптеген мақалалары бар. Соның бiрiнде С.Сейфуллин “Қазақты қазақ дейiк, қатенi түзетейiк!” деп жазыпты. Ол кезде қазақты “қазақ” емес, “қырғыз” деп атайтын. Мiне, осы мәселенi көтерiп, шыр-пыр болғаны сондықтан. Ал бүгiнгi шенеунiктер қазақ тiлiнiң мәселесiн, қазақ ұлтының мәселесiн көтермейдi де, айтпайды да. Айтуға да, көтеруге де құлықсыз.

Рысбек Сәрсенбай:
– Мұның себебi неде деп ойлайсыздар? Қазақ тiлiнiң мәселесi неге шешiлмейдi? Тiлдi тұғырға қондыруға не тосқауыл?

“Қазақ тiлi “қазақстандық ұлтқа” қажетсiз”
Болат Атабаев:
– Оның себебi де, салдары да айқын. Бәрiмiз “қазақстандық ұлт” болуымыз тиiс. Қазақ тiлi “қазақстандық ұлт” құруға үлкен кедергi. Сондықтан тiл мәселесiн шешуге шенеунiктер құлықсыз. Билiк «қазақ тiлiнiң мәртебесiн, абыройын көтеруiмiз керек» деп бiр айтып қояды. Бiрақ, iс жүзiнде ешқандай қадам­ға бармайды. Астыртын тiлдi жою саясатын жүргiзуде. “Қазақстандық ұлт” дегенiмiз не? Мұны былай түсiндiруге болады. Бурятияда Борисов деген режиссер жолдасым бар. Бiрде ол маған жылап отырып: “Мен өлген, өшкен, құрдымға кеткен ұлттың өкiлiмiн” деген едi. Аты-жөнi орысша. Өмiрде де, сахнада да тек орыс тiлiнде сөйлейдi. Түрi ғана бурят. Болмыс-бiтiмiнiң бәрi де орысқа айналған. Демек, бұл – ұлт жойылды деген сөз. Сол сияқты эскимостар да, нанайлар да ұлт ретiнде құрдымға кеттi. Олар тiлден айырылды. Тiлден айырылған халық ұлттық рухынан да, болмысынан да қол үзедi. Ұлт ретiнде тарих сахнасынан түсiп, келмеске кетедi. Қазақ ұлтын жою үшiн жасалған арнайы жоба да бар. Ұлтты жойғаны үшiн бiр адам Нобель сыйлығын алады. Сол кiсiнiң көңiлiн аулау үшiн, сыйлықты әперу үшiн қазақты ұлт ретiнде жоюға билiк жұмыла кiрiстi.
Қазақтың ұлттық намысы мықты, рухы асқақ дейiк. Олай болса, “мемлекеттiк тiлдi қолдау” митингiсiне неге бар-жоғы 2000-ға тарта қазақ шықты? Қалған қазақ қайда? Олардың намысы қайда? Қазақ тiлi тек Шахановқа ғана қажет пе? Қазiр қазақ екiжүздiлiкке әбден ден бұрған сияқты. Халықты кiнәлауға болмайды деген түсiнiк бар бәрiмiзде. Намыссыз, намысы жоқ халықты неге кiнәламау керек? Абайдың өзi: “Сократқа у iшкiзген, Иоанна Арктi отқа өртеген, Ғайсаны дарға асқан, пайғамбарымызды түйенiң жемтiгiне көмген кiм? Ол – көп, ендеше, көпте ақыл жоқ. Ебiн тап та, жөнге сал” деген. Ұлт мәселесiн шешуге халықтың өзi құлықсыз сияқты. Оларға ештеңе емес тәрiздi. Ойланып көрiңiздершi. Мұхтар Шаханов қазақ тiлiнiң мәселесiн көтермегенде, биiк мiнберлерден тiл мәселесiн айқай салып айтпағанда, қазiр қазақ тiлi болмайтын едi. Қазақ та Сiбiр халықтарының кебiн киер едi. Ұлт мәселесiн көтерген Шахановты халық неге қолдамады? Бiрлi-жарым адамдар болмаса, жалпыхалықтық қозғалыс байқалмайды. Американың резервацияда тұратын үндiстерiн бәрiмiз бiлемiз. Бара-бара қазақ та солардың жолын құша ма деп қорқамын.

Сейдахмет Құттықадам:
– Қазақ халқының қазiргi жағдайы өте ауыр. Тарихтың әр кезеңiнде әр ұлттың алдында әртүрлi мәселе тұрады. Бодандықтың құрсауында жүрген ел “егемендi ел, тәуелсiз мемлекет болсам” деген мақсат қояды. Егемендi елдiң де өз проблемалары бар. Халықтың ұлттық рухы биiк болуы мiндет. Намыс пен рух болмаған жерде қуатты мемлекет те, дамыған экономика да, денi сау қоғам да болмайды. Құдай адамды балшықтан соқ­ты емес пе? Содан қолдан соғылған балшықтың бойына рух бiтiрдi. Рух бiтiрмегенде не болар едi? Балшық сол мелшиген қалпында қалар едi. Ұлттық рух пен намыс мәселелерi тек қазақ елiнде көтерiлiп жүрген жоқ. Бұл проблема – Оңтүстiк-шығыс Азия елдерiне де, Латын Америкасына да ортақ мәселе. Әлемде жаһандану процесiне қарсы күрес басталды. Ешкiм қапыда қалғысы келмейдi. Соның салқыны қазақ елiне де келiп жеттi. Бiрақ, бiздiң жағдай күрделi. Кезiнде қазаққа қарсы саясаттың шетiн көрсек, кiнәнiң бәрiн Мәскеуге ысырып тастайтынбыз. Ал қазiр кiмдi айыптаймыз? “Iштен шыққан жау жаман”. Өз iшiмiздегi адамдар қазақ ұлтына қарсы саясат ұстануы тым қауiптi. Десек те, қазаққа қол қусырып отыруға тағы болмас. Шет мемлекеттердiң тәжiрибесiне зер салу қажет. Мысал ретiнде Малайзияның проблеманы қалай шешкенiне тоқталсам. Малайлар дербестiкке қол жеткiзген тұста ұлттың қолында еш билiк болмады. Экономика да, саясат та, мәдениет те, өнер де өзге ұлттардың, дәлiрек айтсақ, қытайлардың бақылауында болды. Сонда олардың премьер-министрi Махатмир Мохаммад мәселенi қалай шештi? Күштi мемлекет құру үшiн, ұлтты биiкке жеткiзу үшiн халықтың қолында экономиканың тетiктерi болуы қажет екенiн малай премьерi жете түсiндi. Экономиканы, қаржы саласын малайлардың бақылауына өткiзедi. Ұлттың әл-ауқатын арттыруды қолға алды. Екiншiден, дiн мәселесiн шешуге кiрiстi. Түрлi дiни ағымдардың жолын кесiп, дiни проблемаларды шештi. Үшiншiден, тiл мәселесiн шешуге белсене кiрiстi. Малай тiлiн мемлекеттiк тiл етумен қоймай, оны ұлтаралық қарым-қатынас тiлi етiп те бекiттi. Тiлдi бiлмеген адам Малайзияда жұмыс таба алмайтын болды. Тiлдi меңгеру жалпыға бiрдей мiндет болып жүктелдi. Iс-қағаздар да тек малай тiлiнде жүргiзiлдi. Ғылым да, бiлiм де, мәдениет те, саясат та, экономика да малай тiлiнде сөйледi. Бұқаралық ақпарат құралдары да малай тiлiнде сөйлеуге, жазуға көштi. Сiздер теледидар неге қазақ тiлiнде сөйлемейдi деп ашынып отырсыздар. Мейлi, телебағдарламалардың түгелге дерлiгi тек қазақ тiлiнде жүргiзiлсiн. Бiрақ, оның сапасы нашар болса, оған сұраныс бола ма? Қазақ тiлiндегi газет-журналдардың да санын арттырайық. Алайда, олардың саны артқанмен, сапасы арта ма? Қазiр қоғамда азаттық жоқ. Дербестiк, тәуелсiздiк болмаған жерде сапалы туынды жасау мүмкiн емес. Билiк қысымды азайтып, цензураны тоқтатса, “Егемен Қазақстанның” өзi де жарқырап шығатындай мүмкiндiгi бар. Шет тiлдерiн үйренуден де қашпау керек. Қазақ тiлi мiндеттi болуы керек те, орыс пен ағылшын тiлдерiн де меңгеруiмiз қажет. Онсыз әлемдiк дамудың жарысына қосыла алмаймыз. Қазақ өз тарихын да зерттеуi керек. Тарихты бiлмейтiндер, тарихын оқымағандар арамызда жетiп артылады. Ұлттық кiтапханада жұмыс iстеген бiр жолдасым бар. Араб, парсы тiлдерiне жүйрiк. Кiтапханада араб тiлiнде жазылған қазақтың тарихына қатысты қаншама құжаттар бар. Соның бiрi де әлi күнге дейiн оқылмаған көрiнедi. Сондықтан тарихымызды терең зерттегiмiз келсе, үйренгiмiз келсе, араб тiлiн де, парсы тiлiн де оқуымыз керек. Ұлттық өнердi де жол­ға қою қажет. Шетелдiктер қазақтың музыкасына, әуенiне аса қызығушылық танытады. Себебi, музыка арқылы қазақтың мiнез-құлқын, болмысын, дүниетанымын, көзқарасын жазбай тануға болады. Тiптi ойлау жүйесiн де зерттеуге мүмкiндiк алады. Сондықтан ұлттық музыкамызды да ұмытпауымыз қажет. Мәселенi кешендi түрде шешетiн кез келдi.

“Қазақ әлемiн Қазақстанның аумағымен шектемейiк!”
Мұртаза Бұлұтай:
– Бүгiн өте маңызды әрi күрделi мәселе көтердiңiздер. Ұлттық патриотизм ұғымының мәнi тереңде жатыр. Патриотизмге анық, айқын әрi дәл анықтама бере алмай келемiз. Баспасөзде де бұл мәселе әр қырынан көтерiлдi, айтылды. Қазақ тiлiнiң қазiргi жағдайы көз алдымызда. Ана тiлiн сыйламайтын, қадiрлемейтiн мемлекетте ұлттық патриотизм қайдан болады? Бұл – бiр. Сонымен қатар қазақ әлемiн Қазақстанның аумағымен шектеуге болмайды. Тарихи себептерге байланысты қазақ ұлтының едәуiр бөлiгi әлемнiң түкпiр-түкпiрiнде тiршiлiк етуде. Сондықтан қазақтың мәдениетiн, қазақтың тарихын, әдебиетiн, қазақ әлемiн ресми аумақтық-әкiмшiлiк шекараның шебiнде қарау ұлтқа жасалған қиянат iспеттес. Тәуелсiздiкке қол жеткiзген Қазақстан кеңес заманынан қалған “ұлттар саясатын” жүргiзiп келедi. Ұлттық мүддеге қайшы саясаттан қол үзбей жүрмiз. Бiзге мүлде лайық келмейтiн, қазаққа қарсы саясаттан бойымызды алшақ ұстауымыз қажет едi. Өкiнiшке қарай, бiзде олай емес. Осы мәселеге кеңiрек тоқталсам. Шетелдегi жағдайға бiршама тоқталып өтсем. Мәселен, Чехия­ның аз ұлттардың мәселесiмен айналысатын министрлiктiң басшысы қазақ әйелi екенi белгiлi (1962 жылы Алматыда туған Жәмилә Стехликова қазақ ұлтының қызы. Екi жылдан берi Чехияда министр қызметiн атқарып келедi). Армения­да бiрнеше жыл қатарынан сырт­қы iстер министрлiгiн АҚШ-тан келген азамат басқарды. Ұлты – армян, бiрақ Америкада туып-өскен азамат. Грузияның премьер-министрi де АҚШ-та бiрнеше жыл тiршiлiк еткен. Ондаған жылдар бойы шетелде қуғында болып, елге оралған Симон сайлауға түсiп, осы елдiң үкiметiн басқарды. АҚШ-та тәрбие­ленген Адамкус Литвада президент болып сайланғаны мәлiм. Францияның президентi Николя Саркозидiң венгриялық иммигрант екенiн де бiлемiз. Шетелден келсе де, француздар оны бетiнен қақпай, президент етiп сайлады. Англияның Лордтар палатасында да ұлты ағылшын емес азаматтар бар. Германияның парла­ментiнде түрiк азаматтары депутат атанғаны белгiлi. Дiнi де, тiлi де, дiлi де бөлек түрiктердi алмандар шетқақпайлап жүрген жоқ. Оларды бауырына тартып, депутат сайлады. Германияның канцлерi Ангела Меркель Батыс Германияда емес, елдiң Шығыс бөлiгiнде дүниеге келген. Социалистiк тәрбие көрген адам. Бiрақ, ол тұтас Германияның басшысы атанды. Берлин қамалы құлағанға дейiн бiр ел екiге бөлiндi. Батыста 65-70 миллион, Шығыс Германияда 15-17 миллион алман тұрды. Қосылған соң алмандардың арасында жiк шығармау қажет болды Герман­ия билiгiне. Сондықтан алмандар арнайы саясатты қолға алды. Мемлекет “батыс, шығыс алманы” деген ұғымды халықтың санасынан өшiруге күш салды. Бәрiне де бiрдей жағдай жасалды. Ұлтты бөлуге, ел арасында алауыздықтың тууына жол бермедi. Әлемнiң әр мемлекетiнде өмiр сүрiп жатқан алмандарды елге қайтаруға да күш жұмсауда. Германия 82 миллион халқы бар, аумағы кiшкене ғана мемлекет. Адам саны жөнiнен алман билiгi тапшылық көрген жоқ. Жұмыс күшi де жетедi. Бiрақ, Германия өзiнiң туған ұлты алдындағы тарихи мiндетiн орындады. Алман әлемiн Германияның аумағымен шектемедi. АҚШ-ты алсақ. Президенттiкке үмiткер Барак Обаманың әкесi кениялық екенiн бiлемiз. Қара нәсiлдi азамат. Бiрақ, американ халқы оған қысым жасап, алалап отырған жоқ. Бұған дейiн АҚШ-та Мемлекеттiк хатшы қызметiн атқарған Мадлен Олбрайт та Чехияда дүниеге келген едi. Израильдi алсақ та болады. Палестина аумағына қоныс тепкен еврейлер әлемдегi бүкiл еврей жұртын тарихи отанына оралуға шақыруда. Бiр ғана мысал. Кеңес Одағында өмiр сүрген Натан Шаранский Израильде Сауда министрi, премьер-министрдiң орынбасары қызметiн атқарды. Қазiр бiлдей партияның басшысы. Православ шiркеуiнiң басшысы Алексей II Всея Русидiң ұлты – алман. Бiрақ, ол Ресейдiң рухани көсемi атанып отыр. Сыртқы iстер министрi Сергей Лавровтың ұлты – армян. Бiрақ, министр қызметiнде. Жазушы Александр Солженицын да Ресейдiң аумағында тумаған. Алайда, орыстың әсiреұлтшыл жазушысы көз жұмғанда оны президент те, премьер де жерлеуге өз аяқтарымен барып, арулап тұрып мәңгiлiк сапарға аттандырды. Ал қазақтар өздерiнiң ардақты азаматтарына сондай құрмет көрсете ме? Алдан Айымбетов қайтыс болғанда оны жерлеуге билiктен кiм барды?.. Перудi бiрнеше жыл жапон ұлтының перзентi Альберто Фухимори бас­қарды. Перуде жапон диаспорасы атымен жоқ. Тiзiмдi одан әрi жалғастыруға болады. Мұны не үшiн айттым? Айталық, адамның бiлiмi, бiлiгi, бойына бiткен дарыны, тәжiрибесi, еңбекқорлығы тәрiздi қасиеттерi мен дүниеге келген жерi таразының басына тартылсын. Қазақстанда туған қазақтың дәрежесi, салмағы шеттен келген қандасымыздан әлдеқайда жоғары тұрады. Германияда жүрiп қырғыздың белгiлi мәдениет қайраткерi, Қырғызстанның Мәдениет министрi қызметiн атқарған Чолпонбек Базарбаевпен таныстым. Ол кiсi кезiнде Мәскеудiң Большой театрында өнер көрсетiптi. Өзi балет билейдi. Большой театрға орналасу оңай емес екенiн бiлесiздер. Сонда әлгi кiсi маған өзiнiң Мәскеуде қалай жұмыс iстегенiн түсiндiрдi. “Мен қырғызбын. Сондықтан Большой театрда өнер көрсету үшiн маған орыстардан әлдеқайда көп жұмыс iстеуге тура келдi” деген едi. Қазақстанда да отанына керi оралған қандастарымыздың жағдайы дәл сондай. Бұл – қоғамның дертi. Адамның қайда, қашан дүниеге келетiнi оған беймәлiм. Пенденiң қолында емес қой бұл. Ендеше бiз неге шетте туған қандастарымызға қысым көрсетемiз? Неге оларды өзiмiзбен тең дәрежеде қабылдамаймыз? Неге кемсiтемiз? Мәселен, бiреу Түркияда дүниеге келедi. Ендi бiреу Қытайда, Өзбекстанда, Ресейде дүниенiң есiгiн қағады. Бiрақ, ұлты – қазақ . Шекаралас аймақтар болады. Шекараның бер жағында Қазақстан азаматтары тұрса, ар жағында – Өзбекстан азаматтары. Екi жақ та – қазақ. Бiрақ, шекараның ар жағындағылар қазақ елiне қоныс аударса, олар “оралман” болады. Күлкiлi жағдай емес пе?! Мемлекет тарапынан осы мәселелердi шешуге бетбұрыс жасалмады. Қайбiр бағдарламаларға ой бөлiсу үшiн ортаға шақырады. Сондай кездесудiң бiрiнде Әзiмбай Ғали маған қарап: “сен қазақ емессiң” деген едi. Әуезхан Қодар да менi түркиялық “миссионер” деп айыптады. Мұндай пiкiрдi көшедегi адам айтса, бiр жөн. Әйтпесе, қазақ емес, өзге ұлттың өкiлi айтса да, ештеңе етпес едi. Бiрақ, бұл азаматтар өздерiн нөмiрi бiрiншi ұлтжандылар қатарына қосып жүр емес пе? Ендеше оларға не жорық? Шеттен келгеннiң бәрi “тыңшы”, “миссионер” емес шығар? Миға қонбайтын, қисынға келмейтiн пiкiрлер. Адам болған соң оның iшiнде аласы да, құласы да болады. Қазақстанда ержеткен адамдардың iшiнде де қараниеттiлер жоқ емес. Соның айқын көрiнiсi ретiнде әрқайсысы бiрнеше жыл­ға темiр тордың ар жағына тоғытылған Рахат Әлиев пен Әлнұр Мұсаевты алсақ, соның өзi жетiп артылады. Қазақстандағы қазақтың саны 9 миллионнан сәл ғана асты. 5 миллион қазақ шет мемлекеттерде тұруда. Бұл аз ба? Аз емес. Оларды бауы­рымызға тартып, туған елiне қайта әкелуiмiз керек емес пе? Тәуелсiздiгiмiздiң 17 жылында қазақ елiне небәрi 1 миллионға жуық қана қандасымыз керi оралды. Олардың жағдайы мәз емес. Мартин Лютер Кингтiң қозғалысына дейiн АҚШ-тағы қара нәсiлдiлердiң жағдайы қалай болса, Қазақстанға қайтып келген қандас­тарымыздың да жағдайы дәл сондай. Олар екiншi сорттағы адамдар сияқты. Мұндай алалау кеңестiк саясаттың жалғасы сияқты. 1960 жылы елiмiзге көршi Қытайдан 200 мыңға тарта қазақ қандастарымыз елге оралды. Кеңес билiгi қытай елiнен келген қазақтарды қол астындағы Қазақстанның қазақтарынан оқшаулауға мүдделi болды. Мiне, қазақты екiге бөлгенi де сондықтан. Соны санаға сiңiрiп, қазақтың құлағына әбден құйды. Әйтпесе, қазақтар бұған дейiн “қытай қазақ”, “моңғол қазақ” деп бөлiндi ме? Қазақ қазақты өзегiнен тептi ме? Тарихымызда ондай нәрсе әсте болмаған. Қазақтың болмысына жат дүние. Мемлекет осындай келеңсiз құбылыспен күресуi тиiс едi. Шеттен келген қандастарымызды бауырына тартып, оларға жағдай жасауы керек едi. Жақында электронды поштама Жапониядан хат келiптi. Маған таныс емес адамнан. Жапониялық саясаттанушы маман Алматыға келiп, мемлекеттiң репатрианттарды шақыру бағдарламасын зерттемек. Шет мемлекеттерден келген қандастарымыздың жай-күйiмен таныспақ. Соған орай менiмен сұхбаттасып, сөйлеспек көрiнедi. Жобаны қаржыландырып отырған Жапонияның Даму институты екен. Қазақтарға үш қайнаса сорпасы қосылмайтын жапондардың бiздiң елдегi репатрианттардың жағдайын зерттеуi көп нәрсенi аңғартады. Бiздiң өзiмiз жасамаған шаруаны шетелдiктер қолға алмақ. Ендi тағы бiр әңгiмемдi айтайын. Таяуда Сауд Арабия­сындағы Қазақстан елшiлiгiнен маған хат келдi. Халифа Алтай, менiң әкем Жүнiс қажы және Мұхаммед Салық 1947 жылы Үндiстанда бiрге болыпты. Сонда Мұхаммед атамыз небәрi 7 жаста көрiнедi. Әке-шешесi әлдебiреулердiң қолынан мерт болып, 7 жасар бала өзiнен 6 жас үлкен әпкесiмен шетелде қалады. Әпкесiн ұйғырдың саудагерi әйелдiкке алады. Бала да сол әпкесiмен бiрге әлгi саудагердiң қолында тұрады. Барлығы қосылып Сауд Арабиясына көшкен көрiнедi. Қазiр ол кiсiнiң жасы жетпiске тақады. Балалы – шағалы екен. 6 баласы бар. Таяуда сол кiсiден елшiлiк арқылы хабар алдым. 60 жылдан аса уақыт араб жерiнде ғұмыр кешкен ақсақалға тiптi азаматтық берiлмептi. Балаларының бәрi де Сауд Арабиясында дүниеге келген, сол елде өсiп, ержеткен. Бiрде-бiреуiне арабтар азаматтық бермеген. Қарияның бар мақсат-арманы туған елiне жетiп, қалған өмiрiн қазақ жерiнде өткiзу. Қазақ елiнен топырақ бұйырса деп армандап отыр. Екi қызы бар екен. Ол қыздарын арабтарға күйеуге бермей отырған көрiнедi. Сол кiсiге қолымнан келгенше көмек көрсетiп бақтым. Қазақтiлдi баспасөздiң бетiнде Мұхаммед қарияның тағдыры туралы жаздым. Көп ұзамай бас мүфти Әбсаттар қажы Дербiсәлi хабарласып, маған көмек көрсеттi. Ол кiсi министрлiкке шығып, ақсақалға көмек көрсетуге күш салды. Атамыз отбасымен бiрге елге көшiрiлетiн болды. Ол кiсiнiң әлеуметтiк тұрмысы төмен екен. Соған жәрдем беремiз деп те уағдаластық. Бiр қызығы, Дербiсәлiден басқа бiрде-бiр ұлтшыл, бiрде-бiр қоғам қайраткерi, зиялы қауымның өкiлi қарияға жәрдем беруге құлшынбады. Тiптi хабарласқан да жоқ. Мiне, қазақтың ұлттық патриотизмiнiң айқын көрiнiсi осы. Қазақстан шеттегi қазақтар­ға көмек көрсетпек түгiлi, өз iшiмiздегi қандастарымызға еш көңiлiн бөлiп отырған жоқ. 1 миллион қазақтың тағдыры оларды неге толғандырмайды? Қазақтың проблемаларына еш назар аудармайды. Қазақ бiртұтас ұлтқа айналуы керек. Қазақ ұлтының басы тәуелсiздiк жылдарында қосылмаса, бiр тудың астына бiрiкпесе, онда бiздiң болашағымыз бұлыңғыр.
Қазақ бөлiнiп бiттi. Дiн жағынан бөлiндi. Қазақ тарихында дiнге бөлiнбеген едi. Мәселен, алмандар протестант пен католик болып 16 ғасырдан берi екiге жарылды. Ал қазақтар қашан бөлiндi? Бөлiнбедi, бiртұтас болды. Тiлiне қарай да бөлiндi. Қазақтiлдi қоғам бiр бөлек, орыстiлдi қоғам бiр бөлек өмiр сүредi. Ендi “оралман”, “жергiлiктi” қазақ болып бөлiндi.

Рысбек Сәрсенбай:
– “Американдық патриотизм” туралы бәрiмiз жақсы бiлемiз. Олардың патриоттық сезiмдерiн Америкаға барсаңыз да байқайсыз, АҚШ азаматымен кездессеңiз де көресiз. Қазақтың, қазақстандықтардың, яғни елiмiздi мекендеген бас­қа да ұлттардың бойынан сондай патриотизм неге байқалмайды? Бұған не кедергi? Әлеуметтiк жағдайымыздың нашарлығы ма? Қоғамды дендеген жемқорлықтың кесiрi ме? Қазақтың айналасында алып мемлекеттер жатыр. Оның бетiн әрмен, бiрақ елiмiздiң шетiне жау тисе, халық елiн, жерiн қорғай ала ма? Бiрiгiп, бiрлесiп, жауға қарсы аттана ма?


Болат Атабаев:
– Тарихқа көз жүгiртсек, соғыстың қоғамды бiрiктiрушi фактор екенiн бай­қаймыз. Қақтығыс бола қалған жағдайда бәрiмiз де бiрiгемiз. Жалпы, тобырдың психологиясы сондай. Ендi “американдық патриотизмге” тоқталсам. Мәселе бұл елдiң экономикалық жағдайында сияқты. Мысалы, қазақ жерiне американдықтар келсiн. Бiз оларды сыйлап, ардақтаймыз. Қонақ деп күтемiз. Оларға иiлiп қызмет көрсетiп, көңiлiн аулауға тырысамыз. Американдықтар бiзден жоғары сияқты көрiнедi. Олар да соған малданады. Қалталарында ақшасы бар, кез келген нәрсенi сатып алады. Жағдайлары жақсы. Мiне, осыдан олар өздерiнiң “американдық” екенiн артықшылық сияқты көредi. Өздерiнiң “американдық” болғанын мақтаныш тұтады. Олардың елдерi халықтың әлеуметтiк-тұрмыстық жағда­йына жете мән берген соң тиiсiнше қарапайым халық та Американы сүйедi. Бiзде олай емес. Ондай жағдай қазақ халқы үшiн арман ғана.

Сейдахмет Құттықадам:
– Расында, мемлекет қарапайым халықтың мұң-зарына көңiл бөлiп, олардың мақсат-мүддесiн қорғап отырған жоқ. Өздерiн сыйламайтын, қадiрлемейтiн мемлекеттi халық қолдай ма? Қолдамайды! Ел басына күн туса, қазақ жерiн тастап, алды-артына қарамай, шетелден бiр-ақ шығатын азаматтар көп арамызда. Бай-бақуаттылардың қаржысы шетел банктерiнде сақталады. Олардың ақшасы қай жерде болса, отаны да сол елде. Олар үшiн қасиеттi ұғым жоқ. Отансүйгiштiк деген олар үшiн жат түсiнiк. Мемлекет халықты бауырына басып, елдiң, ұлттың жағдайын ойламайды. Мұндай мемлекеттi халық та қажет етпейдi. Бұл – тым қауiптi үрдiс. Тарихымызды жөнге келтiру керек. Ұлттық сезiмдi, ұлттық намысты ояту қажет. Қазақтың тарихын қайтадан жазып шығу керек. Тарихтағы қателерден арылу керек. Рухани саладағы проблемаларды шешпей, ұлттық намысты оята алмаймыз. Халық мемлекеттi сыйламайды, билiктiң сөзiне мүлде сенбейдi. Билiктiң қадiрi қашты.

Мұртаза Бұлұтай:
– Өткен ғасырда қазақ талай мықты азаматтарынан айырылды. Алашордашылардың көзiн империалистiк билiк жо­йып тынды. Себебi, бүкiл мұсылман елдерiнiң арасынан Алаш ардақтыларына бiлiм жағынан, көрегендiлiк жағынан, iскерлiк, қайраткерлiк жағынан ешкiм жете алмады. Кремль мұны айқын түсiнiп, өздерiнiң билiгiне қауiп төндiретiн азаматтарды құрбан еттi. Содан берi әлi бас көтере алмай келемiз. Ұлттық намысымыз аяқасты етiлдi. Қазiр ондай ұлттық намыс қазақтың бойында жоқ. Мәселен, қытайларды алайық. Қытай ұлтының азаматтары қай елде тұрса да, өздерiнiң тарихи отандарына қызмет етедi. Олардың ортақ мақсаты, арманы, ұлттық мүддесi бар. Бiр сөзбен айтқанда, ұлттық идеологиясы мықты. Ал бiзде ондай идеология, идея неге жоқ? Қытай билiгi шетелдерде тұратын қытай диаспорасының жай-күйiнен үнемi мағлұмат жинайды. Шет мемлекеттерде тұратын қытайлардың санын бақылауда ұстайды. Бiз неге солай жасамаймыз? Тәуелсiздiк алған жылдардан кейiн қазақтың қанша азаматтары шет мемлекеттерге көштi? Бұның санын кiм бiледi? Билiк қайда қарап отыр? Осы мәселелердi мемлекет өз бақылауында ұстауы керек. Сонда ғана қазақта ұлттық намыс, ұлттық рух болады.

“Оралмандар мәселесiмен ешкiм айналыспайды”
Рысбек Сәрсенбай:
– Шет мемлекеттерден елге оралған қандастарымыздың саны миллионға жеттi. Солардың жағдайымен танысып, олардың проблемаларын шешетiн ұйымдар елiмiзде бар ма?
Мұртаза Бұлұтай:
– Ондай iстермен шұғылданатын ұйымдарды бiлмеймiн. Осыдан 4-5 жыл бұрын бұл мәселелермен БҰҰ шұғылданған едi. Американдықтар, түрiктер де бұл мәселемен айналысты. Ендi кезек жапондардiкi сияқты. Алайда, қазақ ұйымдары немесе мемлекет бұл шаруаны қолға алды дегендi естiмеппiн.
Рысбек Сәрсенбай:
– Меймандарымызға ортақ сауал қойсақ. Әрқайсыңыз жеке-жеке жауап берсеңiздер. Билiкте жүрген азаматтардың арасында ұлттық намысы да, ұлттық рухы да жанып тұрған, ұлт үшiн отқа да, суға да түсетiн тұлғалар бар ма?
Тоқтар Бейiсқұлов:
– Ұлт үшiн жанын пида етуге әзiр тұлғаны билiкте жүргендердiң арасынан көрмедiм. Ондай тұлға жоқ тәрiздi.
Мұртаза Бұлұтай:
– Билiкте ұлтын сүйетiн азамат жоқ деу қиын, әрине. Мемлекетшiл, ұлтшыл тұлғалар бар сияқты. Соның iшiнде жарқырап тұрған тұлғаны мен де көрiп тұрғам жоқ.
Қалдыбай Әбенов:
– Қазақ үшiн күйiп-пiсiп, жанын отқа да, суға да салуға әзiр азаматты мен көрiп-бiлген емеспiн. Ондай адам билiкте жоқ.
Болат Атабаев:
– Жоқ емес сияқты. Үмiттенемiн. Бар деп сенгiм келедi. Қазақтардың тұрмыстық мәселесiн шешуге қолғабысын тигiзгендер бар. Оларды бiлемiн. Бiрақ, ұлттық идея қалыптастыруға, ұлт, ел үшiн күш жұмсайтын тұлғалар бар деп айта алмаймын.
Сейдахмет Құттықадам:
– Билiкте ондай тұлғалар мүлде жоқ деп айтуға аузым бармайды. Үш-төрт азаматты атауға да болады. Мұхтар Құл-Мұхаммед, Қасым-Жомарт Тоқаев және Қуаныш Сұлтанов сияқты азаматтарды мемлекетшiл тұлғалар деп бiлемiн. Алайда, iшiнде жарқырап көзге көрiнген тұлға жоқ.
Әмiрхан Меңдеке:
– Өмiрзақ Шөкеев, Қасым-Жомарт Тоқаев, Мұхтар Құл-Мұхаммед, Әлiбек Асқар, Дархан Мыңбай, Ерлан Қарин, Берiк Әбдуәлиев... Жоғары жақта жүрген бұл азаматтардың ұлтқа жаны ашитынына сенiмiм кәмiл.
Рысбек Сәрсенбай:
– Билiк президент Назарбаевты жалпыұлттық лидер етiп көрсеткiсi келедi. Президенттi кез келген мәселенiң бастамашысы етiп, сол кiсiнiң арқасында ғана iске асып жатқандай әспеттейдi. Ал бiздiң президент шын мәнiнде сондай халықтың құрметiне лайық па? Ұлтқа сiңiрген еңбегiн қалай бағалар едiңiздер?

«Үмiтенiп едiм, көңiлiм қалды»
Болат Атабаев:
– Президенттiң еңбегi ересен. “Қазақстандық ұлт” идеясын насихаттап жүр. Сол үшiн де оны ардақтап, төбемiзге көтеру керек. (Мысқылмен). Нұрсұлтан Әбiшұлы президент болып алғаш сайлан­ғанда, ол кiсiден үмiттенiп едiм. Кейiн көңiлiм қалды. Сөзi мен iсiнiң арасында алшақтықты көрген соң президенттен түңiлдiм. Президенттiң ұлтқа сiңiрген еңбегi бар да шығар. Бiрақ, оның еңбегiн қазiр қоғамда қалыптасқан проблемалар жоққа шығарды. Елдiң сенiмсiздiгi күшейдi. Елдi жемқорлық жайлады. Қазақ алақан жайып, қайыршының күйiне құлдырады. Жер сатылды. Қазақтың байлығы ұстағанның қолында, тiстегеннiң аузында кеттi. Тiл де жойылудың аз-ақ алдында. Мiне, осы проблемалар президенттiң еңбегiн еш еттi.

Қалдыбай Әбенов:
– Қазақты құрбан етуге бағытталған “қазақстандық ұлт” пен “үш тұғырлы тiл” тәрiздi идеяларды қолдауға болмайды. Ал бұл идеяларға кiм қолдау бiлдiрiп отыр? Президенттiң ұлтты көркейту үшiн сiңiрген еңбегiн өз басым көрген де, естiген де емеспiн.

Сейдахмет Құттықадам:
– Мемлекет басшысына әдiл баға беру үшiн қоғамдағы жағдайға зер салуымыз керек. Нұрсұлтан Назарбаев қазақ елiн 20 жылға жуық уақыт басқарып келедi. Мемлекетте, қоғамда қандай жағдай қалыптасты? Осы сұраққа жауап iздеген адам президентке әдiл баға бере алады. Қоғам күрделi жағдайда тұр. Сондықтан да президентке жоғары баға бере алмаймын.

Рысбек Сәрсенбай:
– “Бiрдiң үлгiсi – мыңға өнеге”. Билiктегi азаматтардың ұлттық патриотизмi жалындап тұрса, қоғамда да отансүйгiштiк сезiм мықты болар едi. Өкiнiшке қарай, ондай тұлғалар ортамызда аз. Тiптi жоқтың қасы деуге де болады. Президентке баға беруге келсек. Жақында 20 студентпен кездесу өткiздiк. Солардың арасында бiрнеше сұрақ қойып, сауалнама жүргiздiк. Сауалдардың арасында “президенттiң қызметiне қандай баға берер едiңiз?” деген сұрақ та болды. Сонда “өте жақсы” деген баға берген бiрде-бiр студент болмады. Қалған жауаптарға назар аударыңыздар: “Жақсы” – 2, “нашар” – 14, “өте нашар” – 3, “бiлмей­мiн” – 1. Байқасаңыздар, жастардың едәуiр бөлiгi президенттiң қызметiне төмен баға берген. Бұл өте – қатты ойлантатын жағдай. Елi үшiн еңiреп тұрған ер болса, басқаша баға берiлер ме едi? Әрине, бiз басшыны тәуелсiз мемлекетiмiздiң мүддесiне қызмет ететiн тұлға ретiнде танығымыз келедi. Оның өзi де соған ұмтылатыны ақиқат. Жалған мадақтап, көпiрме сөзбен көсем жасайтын айналасындағылардың тәттi сөзiн тыңдай бермей, ашығын, ащысын айтқан, тiптi тым түңiле, түңiлдiре бағалаған басқа пiкiрлерге де құлақ түрсе, жөн емес пе? Шымбайға батар шындықтың бетiне тура қарап, лауазымын, топ бастаушылық (лидерлiк) шамырқануды ысырып тастап, «мынау елдiң жайы, ұлттың тағдыр-тәлейi, бүгiнi қалай, болашағы не болмақ?!» деген сауалға шынайы жауап iздесе, сол бағытта қарекет жасап, қателiктерден арылса, елдiң де берер бағасы оң болар. Ұлтымыз­ға да, басшылар мен қосшылар­ға да намыс керек! Ой-пiкiрiмiздiң түйiнi осыған саяды.
Дөңгелек үстелге қатысып, ойларыңызды ортаға салғандарыңыз үшiн ризашылығымызды бiлдiремiз.
Дөңгелек үстел әңгiмесiн қағазға түсiрген
Азамат Байұзақұлы
[1] Намысы мен рухын жоғалтқан ұлт бәрiн де жоғалтады, «Жас Алаш» газеті, №80(15330), 07.10.2008 ж., 4-5 беттер

АЛЫСТАҒЫ ҚАЗАҚТЫҢ АРМАНЫ КӨП

АЛЫСТАҒЫ ҚАЗАҚТЫҢ АРМАНЫ КӨП[1]«Қазақтың туған елден, ата-қонысынан ауа көшуінің тарихы біз ойлаған мерзімнен әріде жатыр» – дейді тарихшылар. Сонау, Абылай заманында қара басын емес, үрім-бұтағын аман сақтап қалуды ойлаған қазақтың аз ғана шоғыры Сарыарқаны тастап, Алтай тауына, Тарбағатай жеріне бет алыпты. Орыс боданына өтіп, шекара сызығы тартылған кезде арғы бетте, Тарбағатайдың етегінде қалып қойған қазақ көшпенділерінің бір шоғыры Қытайдың темір ноқтасына басы сыймай бір бұлқынып, Тибет, Гималай тауын асып, Пәкстанға ат басын тірегені тарихтан белгілі. 1941 жылы Қытай жерінен ауа көшкен 18 мың қазақтың 1 мыңы үнді жеріне аман-есен жетіпті. Сырт елдердегі қазақ көші жайлы Халифа Алтайдың ұлы – Әбдіраим Алтай: – Өткен ғасырдың екінші жар­­тысында Үнді елі Үнді жә­не Пәкстан болып, екіге жа­рылғанда қазақтар мұ­сыл­мандар жағында қалды. Сол жылдары қазақтар Пәк­станда Шығыс Түркістан қа­зақ көшпенділер қоғамын құр­ды. Менің әкем Халифа Ал­тай сол қоғамның басы-қа­сында жүрді, – дейді. Сонымен, 1950 жылдары Түрік елінен саяси баспана сұра­ған қазақтарды олар оң қа­бақпен, жылы құшақпен қар­сы алады. Бұл жайлы Түр­кия жерінде тек қазақ ұл­ты шоғырланған Алтай, Қа­зақкент ауылдарының тасын қа­лаған қазақ азаматтары­ның бірі Жүніс Бұлұтай (Мұр­таза Бұлұтайдың әкесі) «Ұр­паққа аманат» атты есте­лігінде: – 1951 жылы Пәкстанға Түр­кияның елшілігі келді. Түркияға кетсек деп өтініш берген едік, түрік үкіметі «1953 жылы аламыз», – деп қа­был етті. 1950 жылы Қы­тай­дан қашқан қазақтар легі Кәшмірге келді. Солтан тәй­жі, Құсайын тәйжі, Қа­либек, Хамза Шөмішбайұлы, Дә­лел­хан Жанымханұлы, Омар Байқонақұлы, Хасен батыр, Қарамолда. Бұл адамдар екіге бөлініп, Түркияға кетті. 1952 жылы жартысы, 1953 жы­лы жартысы кетті. Кейі­нірек біздер Түркияға кетуге ыңғайландық. Түрік үкіметі «Түрік шекарасына келгенше өз ақшаларыңмен келесің­дер. Одан кейін бүкіл шығын­ды түрік көтереді» депті. Үн­діс­тандағы Бомбей қаласы­нан келетін жолаушы таси­тын кеме Пәкстанның Ка­рачи­ қаласына 8 күнде бір ке­леді. Бомбейден телефон со­ғып сұрайды, кемеде қанша кісі­лік бос орын бар деп. Оған қа­рай адамдарды әзірлеп тұрады. 1953 жылы қараша айының басында 114 кісі кемеге мініп, жолға шықтық. 8 күн, 8 түнде Ирактың Басра деген қаласына келдік. Бұл жерден пойызға мініп, бір жарым тәулікте Ирақтың орталығы Бағдатқа жеттік. Бұл жерде 8 күн тұрып, пойыз­ға мініп, түрік шекара­сын­дағы Нұсайбин деген қа­ла­дан пойызбен Ыстамбұлға келдік. Ыстамбұлға келген­дерді екіге бөліп, мүсәпір­ха­наға (босқындар үйі) тұрғы­за­тын болды. Бірі Сіркежи, екіншісі Зәйтүнбұрны деген жерде болатын. Күнде 3 уақыт әзір тамақ, әзір төсек, ішіп-жеп, 2 жыл жайлы тұр­дық. Түрік үкіметі біздерді жақсы қарсы алды, асырап бақ­ты, азаматтық берді. Оқи­мын дегендерді оқытты, кәсіп үйренгісі келетіндерді жұ­мыс­қа алды. Бұдан кейін бө­ліп-бөліп, тізімін алып, қа­лауына қарай қазақтарды қа­лаға, ауылға орналастыра­тын болды.1955 жылы біз 160 үй Ни­да аймағы, Ұлұкышла ауда­ны, Алтай ауылына орна­лас­тық. Біз үшін көршілес түрік ауыл­дарының жерінен жер бө­ліп, тастан үй салып берді. Адам басына 30 дөнім (1 дө­нім 1,000 м2) егін салатын жер бер­ді. Үкімет балалар оқитын мектеп салып берді. Өзіміз намаз оқитын мешіт, биіктігі 30 метрлік мұнара салып алдық. Трактор алып, егін сал­дық. Арпа, бидай жауын жау­са шығады, жауын жау­ма­са жақсы шықпайды. Қой-еш­кі алдық. Мұнымен 18 жыл­ды ауылда өткіздік. Кейін­гі жастар ауылда тұр­май­мыз, қалаға барып, сауда жасаймыз, шетелге барып жұмыс істеп, ақша табамыз деп кете бастады. Германия, Франция, Голландия, Англия, Америкаға кеткендер болды, – деп жазған болатын. Өткен жылы түрік жерін­де­гі Алтай ауылының ірге кө­тер­геніне жарты ғасыр бо­лып­ты. Айтпақшы, Алтай­дың жарты ғасырлық тойын атап өту жайлы ұсыныстың басы-қасында жүргендер де сол екі ауылдың азаматтары екен. Бұл жайлы Дүниежүзі қа­зақ­тары қауымдастығы төрағасының орынбасары Талғат Мамашев былай дейді: – Бірде Түркиядағы Ал­тай ауылының әкімі Хасан Алтай жұмыс кабинетіме келіп, «Түркиядағы Алтай қазақ ауылының ірге көтеріп, өз алдына қазақ шаңыра­ғы­ның пайда болғанына жарты ға­сыр болды. Соны атап өтіп, он­дағы қазақтардың рухын бір көтерсек қайтеді» деп жөн сұ­рай келіпті. Мен бұл жайт­ты сол жақтағы қазақ елі ел­шілігі арқылы шешуге бола­ты­н­ын айтып, шығарып сал­дым. Көп ұзамай, Түркияда­ғы бұрынғы елшіміз Бейбіт Исабаев қоңырау шалып, Ал­тай ауылының әкімінің қабыл­дауында болғанын, бас­таманы аяқсыз қалдыр­май­тынын хабарлады. – Бірақ асығыстыққа жол беріп алмайық. Алтай мен Қазақ­кент ауылдарының бүгінгі тұрмысымен танысып қайтайын, – деген еді ол. Түркия жеріндегі қазақ ел­шісінің бастамасын бір ауыз­дан мақұлдаған Нигда про­винциясының басшы­лары Алтай ауылын жалғай­тын ұзындығы 17 шақырым­дық жолды күрделі жөндеу­ден өткізіп, ауыл кейпін жаңартуға атсалысыпты. Оны естіп риза болып қал­дық. Мереке күндері Алтай ауы­лында болған Халифа Алтайдың бәйбішесі Бибатша Алтай:– Алтайда Еуропада жүр­ген қайындарымның, туған-туысқандардың төрт көзі түгел жиналды. Кәсіп іздеп, туып-өскен жерлерінен жы­рақта жүрген балалар туған топыраққа келіп, қарлығаш – қанаттарымен су себелеп, жырақта жүрсе де, айналып соғатын түпқазықтарының беріктігіне тағы да көздері жетіп кетті, – дейді толқып. Бір айта кетерлігі, Нигде про­винциясы губернатор­лы­ғы мен қала әкімдігі арнайы ше­­шім қабылдап, іс-шараны өт­­кізуге байланысты ұйым­дас­тыру комитетін құрған екен. Оның жоғары деңгейде өтуіне Түр­кия­ның Сыртқы істер, Мәдениет және туризм министрліктері, сон­дай-ақ осы елдің Премьер-ми­нистрі­не қарасты Түрік ынты­мақ­тастық және даму әкімшілігі төрағалығы қолдау көрсе­тіп­ті. Бұл жайлы Дүниежүзі қазақтары қауымдасты­ғы­ның төрағасы Талғат Ма­ма­шев мырза: – Мұның алдында Абай­ға, Қабанбайға ескерткіш қойған тү­рік ағайындар енді айбынды Анкараның дәл ортасынан Абы­лайымызды да асқақтатып берді. «Дәл осы қазақ ауылында осыдан 50 жыл бұрын көшіп келген 160 отбасының аттары қа­шал­ған ес­керт­кіш қойылды. Сол жерде киіз үй сәулетін­де­гі «Қазақ үй» мұра­жайы ашыл­ды. «Еруліге – қарулы» де­меуші ме еді халқымыз, ала­сапыран заманда тегі түрік бауырын жат көзге жәутеңдетпей, бауырына басқан түріктердің қазақ бауырларына деген ынта-ықыласының қарымтасы ретінде Ататүрікке де тө­рімізден орын берсек, артық болмас еді , – деген сөзінің жаны бар сияқты.Түйін:Күні кеше ғана сол Алтай ауылының әкімі Хасан Алтай қазақ жеріне келіп кетті. Туған жерден жырақта орналасқан қазақ ауылының көшін бастап жүрген Хасан бауырымыз ауыл-елдің дін аман екендігін, Алтай ауылының мерейтойы ондағы қазақтардың еңсесін көтеріп, абыройын асқақтатып кеткендігін айтып, көңілді бір демдеп қойды. Алаңдайтыны – қазақы ауылды мекендеп жатқан бауырларымыз жыл өткен сайын қазақтық болмысынан айырылып, еуропаланып –түркіленуге бет алғандығы. Бұл жайттар бір кездері атасының шалғайына жармасып, бірге еріп кеткен, бүгіндері жастары 70-80-ді алқымдап қалған көнекөз қариялардың қатары сиреп, жастарының арасында ата-жұрт деп елеңдейтін адам да қалмай қала ма деген қауіпке бой алдырады.Гүлбаршын АЙТЖАНБАЙҚЫЗЫ
[1] «Айқын» газеті, №185(1122), 02.10.2008, 30-бет.

суббота, 25 октября 2008 г.

БАУЫРЫМ МҰРТАЗАҒА 1992

БАУЫРЫМ МҰРТАЗАҒА[1]


Сағыныштан сарғайып алыста жүрген жарығым,
Жағайыншы Азияға сен аңсаған Исламның жарығын,
Қол үздi деп бiздi дiннен суып кеткен жүрегiң,
Сәулесiнен жылынсыншы бiз жаққан сол жалынның!

Бiз жаққан от сенiң отың, бабаң жаққан қоламта,
Түпкiрiнде жүрегiңнiн сақталып жүр ол жақта,
Елдi көрiп дiннен безген, жердi көрiп мұңайма!
Ақ таңымен азаттықтың бiз де ояндық бұл жақта!

Сөндiрмеймiз ендi ешқашан арманыңның алауын,
Ту етемiз барша әлемге Исламның жалауын,
Желбiресiн Ислам туы жетпiс жыл жер құшқан жоқ!
Көкiректен Пайғамбардың ақ кептерi ұшқан жоқ!

Туған жер деп көкiрегi мұңға толып,
Адаспасын үйiрiнен өзiңдей боп құлындар!
Өшiрмеймiз Ислам отын қоламтаңнан қол үзбе,
Күйiп кетсiн сол жалынға «кәпiр» деген зұлымдар!


Бауырың Рыскүл Бәрiмбекқызы

6 қаңтар 1992 ж.
Бишкек қаласы 720082 М/Р Көк-Жар 5-үй 118 кв
Тел. 43 55 09 үйдiкi
[1] Бұл шағын жырды 6 қаңтар 1992 жылы Бишкекте өткізілген Қырғызстан мұсылман әйелдер одағының құрылтайында сөйлеген сөзімді естіп отырған Рыскүл апай жазып, құрылтайға қатысушылардың алдында оқып берген еді. Рыскүл апайды одан кейін көрген емеспін. Аллаһтан амандық тілеймін.