Марат ТОҚАШБАЕВ
«Президент және Халық» газетінің
Бас редакторы

ҰЛТ ПЕРЗЕНТI
Қазақ халқының тарихында барлық ғұмыр жолын туған елiнiң бақыты мен өркендеуiне бағыштаған тұлғалар аз емес. Солардың бiрi - соңғы жылдары ғылыми еңбектерi, бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған мақалалары және телебағдарламалардағы ерекше ой-ұсыныстарымен көпшiлiктiң назарын аудара бiлген белгiлi дiнтанушы ғалым, қоғам қайраткерi Мұртаза БҰЛҰТАЙ дер едiм. Мұртаза Жүнiсұлының ғылыми-публицистикалық шығармалары негiзiнен дiнтану, тарих, философия, филология, социология, мәдениеттану, құқық, саясаттану, экономика, диаспоратану салаларын қамтитын құнды еңбектер. Мұртазаны жиырмашақты жыл танитын ағасы ретiнде және оның ғылыми-шығармашылық жұмыстарына алғашқылардың бiрi болып қол ұшын берген жан ретiнде оның көпшiлiк бiле бермейтiн иiрiмдi өмiр жолының кейбiр сәттерiн баяндап берсем дегiм келедi.
Мұртаза Бұлұтайдың есiмiн бұл күндерi қазақ жұрты жақсы бiледi. Жасы қырыққа таянған азамат ғылыми шығармашылық салада бiрталай iс тындырды. Ал менiң Мұртазаны бiлуiм 1990 жылдан басталады. Онда Мұртаза жиырмадан ендi ғана асқан балаң жiгiт. Германияда тұратын қандастарымыздың шақыруымен Майндағы Франкфурт қаласына келгенiмде әуежайда Шұғайып Ерол мырзамен бiрге менi күтiп алған осы Мұртаза болатын. Жап жас болса да бiрнеше тiлдердi еркiн меңгерген студенттiң отаншылдық сезiмдерiне таң қалдырмай қоймайтын. Қазақстан туралы бәрiн бiлгiсi келiп тұратын. Сол кезде қазақ зиялыларымен хат жазысып тұрады екен. Үшеумiз Германияны, Голландияны, Бельгия мен Францияны бiрге араладық. Ондаған қандастарымыздың дастарханына бiрге дәм таттық. Кельнде «Милли гөруште» өткен Еуропа мұсылмандары баспалары басшыларының конференциясына бiрге қатыстық. Сол балаң жiгiт бүгiнде тәуелсiз Отанына жанын да, қанын да, бiлiмiн де, бiлiгiн де аямай қызмет етiп жүрген айтулы азаматқа айналды. Сондықтан ол туралы әңгiменi әрiден бастағым келедi.
Мұртаза Жүнiсұлы Бұлұтай тағдырдың тауқыметiмен 1933-1937 жылдары атамекенi Алтайдан Такла-Макан шөлiн, Гималайдың заңғар тауын асып, 1953 жылы Түркияға барып, пана тапқан, тағдырдың азабын тартса да, еркiндiктi өмiрдiң туы еткен батыр қазақ халқының жырақта туған перзентi. Түркияның оңтүстiгiндегi Болқар (Мол қар) тауының етегiнде орналасқан Алтай дейтiн қазақ ауылындағы қарапайым шаруаның үйiнде 1969 жылы дүниеге келген. Ол ауыл мешiтiн салушылардың бiрi һәм имамы, азаншысы болған әкесi Жүнiс Рақиұлының (1922 ж.т.), сонау ХIХ-ғасырдың соңғы ширегi мен ХХ-ғасырдың бас шенiнде дүниеге келген көне көз қариялардың қазақи бояумен әрленген қызықты әңгiмелерiн құлаққа құйып, кiшкентайынан туған халқының асыл қазыналарын бойына сiңiрiп өскен. Жетi баланың әкесi Жүнiс ақсақал ауылда тiршiлiк ету қиындаған соң 1973 жылы Анкара қаласына қоныс тебедi. Қазақстанға келгенге дейiн қазақша мектепке бармаған, радио-теледидар көрмеген Мұртазаның, тiптi 5-6 үй ғана қазағы бар Анкарадай үлкен қалада мектепке барып, өскенiне қарамастан, қазақша шешен сөйлеуiн тек алған ұлттық тәрбиесiнiң мықтылығына және оның туған халқына деген шексiз де өлшеусiз махаббатына жорыған жөн.
Мұртаза Бұлұтай кириллицаға негiзделген қазақ жазуын өз бетiмен үйренiп, сонау 1985 жылы, небары 16 жасында, сол кезде Кеңестер Одағының құрамында болған атамекенi Қазақстанның зиялы қауымына, баспаханаларына хаттар жолдап, елiмен байланыс орнатқан. Ол өзi Қазақстанға келген 1991 жылға дейiн атамекенiмен үнемi байланыста болды. Қайда жүрсе де қазақ халқының мәдениетi мен тарихын, әдебиетi мен тағдырын басқа жұрттарға насихаттаумен болды. Ол 1984-1986 жылдары қазақ тiлiнiң грамматикасы туралы докторлық диссертация жазған Анкара университетiнiң докторанты Ферхат ТАМИР мырзаға қазақша үйретедi. Сол жылдары белгiлi түрколог ғалым, профессор Шүкрү ЕЛЧИН басқаратын Анкарадағы «Түрiк мәдениетiн зерттеу институты» жариялаған Ферхат Тамирдiң «Баркөл қазақтарының тiлi» атты еңбегiнiң алғысөзiнде автор Мұртазаға бiрнеше мәрте зор алғыс айтқан. Мұртаза Бұлұтай сол жылдары «Қымыз және шұбат» атты кiтапты қазақ тiлiнен түрiкшеге аударды. Желтоқсан оқиғалары туралы 1986 жылдың аяғында «Turkiye» газетiнде жарияланған көлемдi мақалаларымен алғашқылардың бiрi болып Түркия жұртшылығына желтоқсан оқиғасы туралы мәлiметтер бередi.
Мұртаза Бұлұтай кедей жанұяда туып-өскенiне және материалдық мүмкiндiктерiнiң жоқтың қасы екенiне қарамастан бозбалалық шағында ерлiк деуге тұрарлық iстерге атсалысады. Мәселен, ол 1985-1990 жылдары аралығында қазақ халқының тұрмыстық және қолөнер бұйымдарын ағайындарынан жинастырып, Түркияның Анкара, Стамбул, Измир, Кония, Маниса сияқты iрi қалаларында көрмелер ұйымдастырады. Сонымен қатар, Алтай ауылындағы мектеп оқушыларынан қазақ ұлттық ән-би үйiрмесiн жасақтап, Түркияның жоғарыда аталған қалаларында концерттерге қатыстырады. Мұртазаның орындауындағы қара өлеңдер мен халық күйлерi Анкара, Стамбул және «Азаттық» радиоларының мұрағат қорларында сақтаулы. Мұртаза Бұлұтай өзi студент бола тұрып, Стамбулдағы әйгiлi Босфор университетiнiң профессорлары Гүнай ҚҰТ, Құртұлұш ӨЗТОПЧҰ және Мүбежжел ҚЫЗЫЛТАҢ сияқты түрколог ғалымдарға 1988-1989 жылдары қазақша үйретедi. Университеттiң лингвистикалық лабораториясында Мұртаза оқыған қазақ батырларының жырлары мен қисса-дастандары, шешендiк сөздер мен мақал-мәтелдер арнайы таспаларға жазылған. Қазақстан әлi тәуелсiздiкке қолы жетпеген дәуiрде жасалған осы еңбектер халқымыздың шетелде танылуына және шетелде қазақ мәдениетiнiң алғашқы зерттеушiлерiнiң пайда болуына игi әсерiн тигiздi.
Мұртаза Бұлұтай Түркияның беделдi қоғамдық ұйымдары, оқу орындары мен бұқаралық ақпарат құралдары ұйымдастырған конференциялар мен түрлi деңгейлердегi жиналыстарға қатысып, мақалалар жазып, телебағдарламаларға қатысып, қазақ халқының қилы тарихын, бай мәдениетiн таныстырумен болды. Осы қатардан, ол 1986 жылы Анкарадағы «Фольклорды зерттеу орталығының» өтiнiшiмен Қадыр Мырзалиев және Олжас Сүлейменов сияқты заманауи қазақ қаламгерлерiнiң таңдаулы өлеңдерiн түрiкшеге аударды, екi томдық «Қазақ-Совет поэзиясының антологиясынан» аудармалар жасады, Ахмет Байтұрсынұлы, Мiржақып Дулатұлы, Мұстафа Шоқай сияқты Алаш қайраткерлерiнiң мұраларын насихаттау iсiне үлес қосты. Осының барлығы да Түркиядағы қазақ жастарының арасында ұлттық патриотизмнiң оянуына септiгiн тигiздi.
Мұртазаның болашағынан үмiт күттiретiн азамат екенiне Франкфуртта танысқан кезде-ақ көзiм жеткен-дi. Мұртаза Бұлұтай 1990-1994 жылдары Германияның Кёльн университетiнде оқыды һәм мұсылмандардың қоғамдық ұйымдарында басқарушы қызметтерде болды. 1991-1993 жылдары ҚР Жоғарғы Кеңесiнiң жанындағы әл-Фараби атындағы «Жас таланттарды қолдау қорының» Батыс Еуропадағы өкiлi болған ол Еуропа елдерiне оқу мақсатымен барған жастарымыздың мәселелерiмен етене шұғылданды. Еуропа елдерiне емделуге жiберiлген азаматтарымызға гуманитарлық көмек беретiн қайырымдылық шараларына мұрындық болды. Сондай шаралардың бiрiне сол кезде КСРО-ның Люксембургтағы елшiсi болған белгiлi жазушы Шыңғыс Айтматов зайыбымен қатысып, оң баға берген. Мұртаза Бұлұтай өзi Еуропада бiлiм алған жылдары Еуропа және мұсылман елдерiнен мемлекет қайрат¬керлерiнiң, саясаткерлер мен ғалымдардың, iскер адамдардың Қазақстанға келуiне дәнекер болды. Сол жылдары елiмiзде ашылған кәсiпорындар мен ортақ жобалар күнi бүгiнге дейiн Қазақстан экономикасының игiлiгiне қызмет етуде.
Мұртаза Бұлұтай Қазақстанға қоныс аударған соңғы 16 жылдың көлемiнде 5 кiтап, 200-ге жуық ғылыми-публицистикалық мақалалар жариялады. Оның 2000 жылы «Бiлiм» баспасы жариялаған «Ата-баба дiнi. Түркiлер неге мұсылман болды?» атты көлемдi ғылыми монографиясын «Қазақстан мұсылмандары дiни басқармасы» 2005 жылғы ғылым, бiлiм және техника салаларындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттiк сыйлығына ұсынды. Мұртаза Бұлұтай 1994 жылдан берi қарай елiмiздiң жоғары оқу орындарында жастарымызға дiнтану, мәдениеттану, құқықтану салаларында дәрiстер оқып, ғылыми конференцияларға қатысып, халқына қызмет етуде. Республикалық телеарналардағы пiкiрталас бағдарламаларында, сондай-ақ сұхбаттарында халқымыздың ауызбiршiлiгiн сақтау, елiмiздiң рухани дамуы тұрғысынан ойларын ортаға салып келедi. Мұртаза Бұлұтайдың еңбектерi тұтастай алғанда Қазақстан патриотизмiн насихаттаушы, елiмiздiң iшкi татулығы мен дiнаралық жарасымдылықты нығайтушы, зайырлы қоғамды дәрiптеушi, құқықтық сананы қалыптастырушы мазмұн мен мақсатта екенi байқалады.
Мұртаза Бұлұтай ата дiнiмiз исламның Қазақстанда ғылыми негiзде насихатталуына көп еңбек сiңiрдi. Оның 1992 жылы жарияланған «Құран Кәрiм әлiппесi» атты кiтабы және 4 үн таспадан тұратын «Дiнiмiздi үйренейiк» жинағы республиканың түкпiр-түкпiрiндегi азаматтарымыздың дiннiң негiздерiн ұғынуына жағдай жасады. 2001 жылы «Арыс» баспасынан шыққан «Мұсылман қазақ елiмiз» атты еңбегi оқырмандардың ыстық ықыласына бөлендi. Осы еңбектер Қазақстаннан тыс қазақтар мекендейтiн Өзбекiстан, Қырғызстан, Түрiкменiстан, Ресей, Моңғолия елдерiне дейiн таралды. Ғалымның «Ата-баба дiнi. Түркiлер неге мұсылман болды?» атты ғылыми монографиясы бiрнеше жоғары оқу орындарында арнайы курс құралы ретiнде қолданылды, көптеген ғылыми еңбектерде дерек көзi ретiнде пайдаланылды. Аталмыш еңбектегi сөздiк қорымызға жаңадан енгiзiлген көптеген сөздер бұл күндерi әдеби айналымға кiрiп те кеттi. Ф.ғ.д., профессор Сейдiн Бизақов сияқты тiл ғалымдары жаңадан құрастырылып жатқан қазақ тiлiнiң 15 томдық сөздiгiне Мұртазаның шығармаларында кезiгетiн көптеген жаңа сөздердiң енгiзiлгенi туралы сүйсiне сөйлегенi есiмде. Мұртаза Бұлұтай «Қазақ ұлттық энциклопедиясы» және Түркiстан қаласының 1500, Тараз қаласының 2000 жылдық мерейтойларына орай арнайы жазылған ғылыми мақалалары мен дiн, ұлт, тiл төңiрегiндегi соны ойларын көпшiлiкке паш еттi. Ол ҚМДБ үгiт-насихат бөлiмiнiң меңгерушiсi (2001 ж.) және ҚР Парламентi Мәжiлiсi төрағасының кеңесшiсi (2002-2003 жж.) қызметтерiн атқарды. Мұртаза Қазақстан мұсылмандары дiни басқармасы, Әдiлет Министрлiгi құрамындағы Дiни iстер комитетi сияқты құзырлы мекемелер ұйымдастырған үгiт-насихат тобы құрамында елiмiздiң облыстарын аралап, жұртшылықпен жүздестi, оларға зиянды да адастырушы дiни ағымдар туралы мәлiметтер бере отырып, әсiресе, сырттан келген ыдыратқыш ағымдармен күреске айтарлықтай үлес қосты. Оның дiн атын жамылған экстремиистiк ағымдар, дiни секталар мен ұлтымыздың тұтастығына шабуыл жасап жатқан түрлi ағымдар туралы жасаған мәлiмдемелерiн қалың көпшiлiк жылы қабылдады.
Мұртаза Бұлұтай қайырымдылық iс-шараларға бастамашы ретiнде, дәнекер ретiнде де танымал тұлға. Оның тiкелей атсалысумен шетелдерде оқып жатқан көптеген қазақ жастары шәкiртақы алды. Танымал адамдардан қарапайым ауыл тұрғындарына дейiн бiрқыдыру азаматтарымыздың шетелдерде емделуi және хирургиялық операция жасалуы барысында да көп көмегi тидi. Мұртаза Жүнiсұлы елiмiздiң оқу орындарына, балалар үйлерiне, кiтапханаларына, ауруханаларына, мешiт құрылыстарына көмек беру шараларын ұйымдастырды. Шетелдегi қазақ қандастарымыздың Қазақстанға оралуына қолынан келгенiнше қолқабыс берiп, елiмiздiң оң имиджiн жасауға атсалысты. Ол ғылыми монографиясы мен соңғы кiтабының 7 мың данасын оқырмандарға тегiн таратты.
Мұртаза Бұлұтай бауырымыздың 2006 жылы жарияланған «Дiн және ұлт» атты қомақты кiтабы «Жыл таңдауы» агенттiгi мен «Президент және Халық» газетiнiң бiрлескен жобасы бойынша «Жылдың үздiк кiтабы» атағына лайық деп танылды. «Қазақстан ардагерлерi қауымдастығы» 2007 жылғы «Бауыржан оқулары» шарасы кезiнде Мұртаза Бұлұтайға «Қайырымдылығы үшiн САУАП» медалiн табыс еттi. Бұларға қоса Қазақстан Мұсылмандар дiни басқармасы, Алматы қаласы Әкiмдiгi, әл-Фараби атындағы ҚҰУ, «Иман» республикалық қоры, «Зерде» қоры, Дiни iстер комитетi, ТР Алматы елшiлiгi, Дүниежүзiлiк мұсылман жастар ассамблеясы, Қызылорда облыстық әкiмдiгi, ҚМДБ Имамдардың бiлiмiн жетiлдiру ислам институты, Еуропа Мұсылмандары одағы, Ислам Қоры (Швейцария) қатарлы мекемелер мен ұйымдар Мұртаза Бұлұтайдың еңбектерiн бағалап алғыс хаттармен марапаттағанын айтпай кетуге болмас.
Мұртаза Бұлұтайдың бар арманы – Қазақстанның тәуелсiз де дамыған ел ретiнде тарих сахнасынан өз орнын алуы, қазақ халқының әл-ауқаты жоғары, ұлттық һәм дiни бiрлiгi мығым, зайырлы да зиялы азаматтардан құралған мықты ұлтқа айналуы. Ол осы мақсатқа жету үшiн аянбай еңбек етiп келедi. Мұртаза Жүнiсұлының ғалымдық һәм азаматтық қырын жоғары бағалап ҚМДБ Төрағасы, Бас Мүфти Әбсаттар Дербiсәлi, қаламгерлер Қалдарбек Найманбаев, Қадыр Мырза Әлi, Фариза Оңғарсынова, Мұхтар Шаханов, Қалтай Мұхамеджанов, Шыңғыс Айтматов, Мұхтар Мағауин және тағы басқа ондаған жазушылар мен ғалымдар оң пiкiр бiлдiрдi.
Бiрнеше тiлдерде еркiн сөйлейтiн, ұлттық патриотизмдi өзiне ту еткен Мұртаза бауырымыздың елiмiзге берерi әлi алдымызда деп сенемiн. Құдай амандығын берiп, осы қарқынмен ғылыми-қоғамдық жұмыстарын ары қарай жалғастыра беретiн болса, болашақ ұрпақтарымыздың шынайы мұсылмандық тәрбиеден нәр алып, дамыған өркениеттi халықтардың қатарынан табылатынына сенiмiм кәмiл.