БОСТАНДЫҚ ПЕН БЕТПАҚТЫҚ[1]
Бұл екеуінің аражігін айыратын мәдениет жетпей жатыр бізде
«Жас Қазақтың» бүгінгі конференциясы қазақ баспасөзіне арналды. Біздің конференцияға «Дала мен Қала» газетінің бас редакторы Сапарбай ПАРМАНҚҰЛ, «Түркістан» апталығының бас редакторы Шәмшидин ПАТТЕЕВ, дінтанушы ғалым Мұртаза БҰЛҰТАЙ, Гумилев атындағы ЕҰУ журналистика кафедрасының доценті Қуандық ШАМАҚАЙҰЛЫ және «Қазақстан» ұлттық телеарнасындағы «Көкпар» телебағдарламасының жүргізушісі Серік ЖАНБОЛАТ қатысып отыр.
«Жас Қазақ»: Еліміздегі ақпарат кеңістігінде қазақ тілді бұқаралық ақпарат құралдарын қоғамдық пікірге ықпалсыз етіп ұстаудың механизмі жасалып қойған сияқты. Неге десеңіз, мемлекеттік тілде жарық көретін басылымдарда бүгінгі күннің ең күрделі тақырыптары талқыланып һәм жазылып жатады. Бірақ соған билік те, билік былай тұрсын, бұқара да елең етпейтін болып барады. Ал орыс тілді әріптестеріміз «мысық тышқан жепті» деген мәселе көтерсе, ақ жағалы ұлықтарымыздан бастап бәріміз қырылып қала жаздаймыз. Мұның себебін қалай түсіндіресіз? Бәлкім біз, қазақ тілді журналистер, бірлігіміз кем, берекеміз аз болғандықтан қоғамға үнімізді естірте алмай келеміз бе?
Мұртаза БҰЛҰТАЙ: Бүгінгі Қазақстан қоғамында өмірдің түрлі салаларында орын алып жатқан проблемалар мен кемшіліктердің негізін бұрынғы Кеңес дәуірінен іздеген жөн. Кеңес Одағы құрдымға кеткенімен, оның өктем билігі тұсында дүниеге келтірілген саясаттар мен олардың шірік жемістері тәуелсіз Қазақстанға мұра болып қалды. Кеңес империясының тілі орысша болды. Мемлекет билігі осы тілде және осы тілді жетік меңгерген кадрлардың қолымен жүргізілді. Кеңес империясының әралуан жылдары қабылданған конституцияларында «одақтас» республикалардың өзіндік конституциялары, ресми тілі, астанасы т.б. болуына символды түрде рұқсат етілген болатын. Бұл бір жағынан Кеңес идеологтарының сыртқы әлемге жасаған көзбояушылық қулығы болғаныменен, енді бір жағынан Кеңес халқының тең жартысын құрайтын орыс еместерді алдап, жұбатудың амалы еді. Дегенмен одақтас республикалардың, оның ішінде біздің Қазақстан сияқты мұсылман-түркі республикаларының тілдеріне жете көңіл бөлінген жоқ, формалды шарт-жағдайдан басқа шынайы қамқорлық жасалған жоқ. Жергілікті тілдер әшекей сияқты көзге көрініп қана тұрды. Біртұтас империяның барлық өмірі мен өлімі орысша жүргізілгендіткен жергілікті тілдер мешеу халде қала берді. Әсіресе, өзіміздің қазақ тілінің тағдыры белгілі. Кеңес дәуірінде реанимацияға жатқызылған қазақ тілі әлі тіріле алмай келеді. Қазақстан сол Кеңестің шаңырағынан бөлініп шыққан ел ғой. Қазірдің өзінде қазақша басылымдардың ықпалы мен атқаратын рөлі, олардың тиражы мен санының орысша басылымдардан әлдеқайда көп болғанына қарамастан, орысша басылымдардан көш артта десек қателеспейміз. Басқаны айтпаған күннің өзінде, Алматы мен Астананың әуежайларынан қазақша газет таппай, әлек боласың. Орысша жазған дүниелеріңнің күші қазақша жазғандарыңнан нар түйенің күшіндей артық. Себебі, біздің қазіргі қоғамымызда қазақ тілінің алар орны мен күші, жоғарыда айтқанымыздай, шалажансар аянышты халде. Еліміз тәуелсіздік алғалы өткен 17 жылда қазақ тілі үшін жасалған іс-шаралардың бәрі, жоғарыда айтқанымыздай, Кеңес билігі тұсындағы саясатқа ұқсас тілді не өлтірмейтін не тірілтпейтін сылап-сыйпаудан аса алмады. Бұған қоса, сұрақта айтылғанындай, қазақ тілді баспасөздің, жалпы қазақ тілді жұртшылықтың ұйымшылдығы мен осы ұлттық намысқа біздей бататын көкейкесті мәселені өткір қоя алмауының да ұпайы бар деп ойлаймын. Саяси биліктің Кеңестік саясаттан бас тарта алмауы, әрине, айтпаса да белгілі. Осы ұстанымдар қазақ тілінің мүддесіне қарай өзгермейінше нәтиже болады дегенге сену қиын.
«Жас Қазақ»: Ілгеріде қазақ баспасөзінде (телеарнасында, радио торабында) жарық көрген материалдарды орыс тілінде кекеп-мұқаудың бір «әдемі дәстүрі» қалыптасып қалып еді. Сол «дәстүр» аты-жөнінен басқасы ұлттық болмыстан жұрдай шенеуніктер мен кәсіпкерлердің санасына сіңіп үлгерген сияқты. Бұндай стеротипті бұзып-жару мүмкін бе? Жалпы, қазақ баспасөзінің кәсіби тұрғыдан дамып, өркендеуіне кедергі жасап тұрған жайт қазіргі қолданыстағы БАҚ туралы заңнан бұрын, билік пен бизнес элитаның салқын қабағы десек келісесіз бе?
Мұртаза БҰЛҰТАЙ: Негізінен бірінші сұраққа берген жауабымда осы сұраққа қатысты жайттар да айтылған сияқты. Шын мәнінде бұл траги-комедиялық мәселе. Біріккен Патшалық (Британия) заңдарында да Шотландия, Ирландия сияқты өлкелердің тілдерін сақтауға және дамытуға қатысты үкімдер бар. Олардың саясаткерлерін тыңдасаң, тілі салақтап, аталмыш халықтардың құруға таяған және күнделікті қолданыстан біржолата ғайып болған тілдерін насихаттау үшін қаншама қаржы жұмсалатынын, қаншама мекеменің осы жұмыстармен шұғылданатынын айтып басыңды қатырады. Ал, нақты өмірде Ирландия және Шотландия халықтарының тілдері неліктен орын таппайды деген қисынды да қарапайым сұраққа олар жауап бере алмайды. Біздегі ахуал да осыған ұқсас емес пе? Мемлекеттегі билік аппараты мен іс жүргізу әлемі түгелдей дерлік орысшамен күнелтеді. Жалпы унитарлық тәуелсіз ел болғандығымыз осы билер мен бектердің санасына әлі сіңген жоқ па деп қаламын. Конституциядағы мемлекет тілінің төменгі орынға, ал ұлтаралық қатынастың ресми тілінің жоғары орынға шығуын қандай қисынмен түсіндіресіз? Бұл еліміз аумағындағы ең биік заңның үкімінің жүзеге аспағандығын көрсетпей ме? Ал Конституцияның орындалмайтын үкімі болуы мүмкін емес. Менің ойымша, Ата заңымызда қазақ және орыс тілдеріне берілген мәртебе нақтыланбаған һәм өмірдегі шындыққа сәйкес емес. Қазақ тілі этнос тілі деңгейінен ұлтаралық қатынас және шынайы мемлекет тілі деңгейіне жетуі шарт. Бұл болмаса – Конституциядағы бір маңызды үкімнің орындалмағаны. Онда не Конституцияға өзгеріс енгізуге немесе мемлекеттің негізгі философиясы мен доктринасын қайтадан қарауға тура келеді.
«Жас Қазақ»: Қазақ баспасөзін тұрақты сынап жүретін жазушы Дулат Исабеков «қаракөз» газет-журналдардың таралымының азайып кетуін журналистердің, редакция жетекшілерінің қабілетсіздігінен көреді. Осы дұрыс па? Дұрыс дейін десең «саржағал» басылымдардың, әртістердің әншейінгі әңгімесін жұртқа әспеттеп жеткізетін журналдардың оқырманы жылдан-жылға көбейіп, өсе түсуде. Есесіне қаламгер Дулат Исабековтың кітаптары бұрынғыдай ел ішінде пәленбай мың тиражбен тарамайтын болды. Қалай ойлайсыздар, жұртымыздың парасаты парықсызданып, рухани сұранысы жұтап бара жатқан жоқ па?
Мұртаза БҰЛҰТАЙ: Бұл айтылған әңгімелердің барлығында да белгілі мөлшерде шындық бар. Елімізде білім берудің жалпы сапасының төмендегені еш күмән туғызбайды. Қай саланы алып қарасаңыз да, қазіргі заманның талабына сай даярланған, жан-жақты біліммен жабдықталған мамандар жетіспейді. Осы жақында ғана Қазақстанның 65 миллион долларға Ресейден сатып алған аспансерігі ғарышта қаңылтырға айналып, жұмысқа жарамсыз болып қалды. Енді мұндай жағдайда кінәліні еш таппайсың. Қаншама шығындалып жасалған жобалар сапалы да білікті мамандардың жоқтығынан және көпшілікке белігілі басқа да себептер салдарынан не сәтсіздікке ұшырауда, не орта жолда қаңтарылып қалуда. Мәселенің мән-жайын жілікше шағып, анық-қанығын түсіндіріп беретін не маман, не жауапты адам таппайтының тағы бар. Әзірінше, қолда бардың қызығын көріп, мадаққа малданып келе жатқан сияқтымыз. Құқықтың үстемдігі, заң алдындағы теңдік және азаматтарға мұрсат теңдігінің толықтай берілуі қағидалары қағаз бетінен шығып, іс жүзіне аспайынша, өмірде әділетті бағалаушылық ел бойынша үстемдік етпейінше, осы түрімізбен қала беретініміз шындық. Жемқорлық, парақорлық және сыбайластық сияқты сұмдықтардың бағы тайып, адам мен оның еңбегінің және білімінің бағалануы шынайы принциптер мен өлшемдер бойынша болмайынша, әлемдегі ұлттар арасындағы бәсекелестікте артта қаларымыз рас. Ұлтымыздың, мемлекетіміздің жарқын болашағын ойлайтынымыз анық болса, өз-өзімізді алдауды доғарып, барымыздың қадірін біліп, ертеңгі ұрпақтарымызға тәуелсіздігі бекіген, кереметтей білімді де еңбекқор азаматтардан құралған, құқығы мығым, еңсесі биік мемлекет орнатуымыз керек.
«Жас Қазақ»: Қазақстан мен Ресей «мәңгілік достық» декларациясына қол қойып жатқан кез есіңізде ме. Сол қым-қиғаш қарым-қатынастың ыстық құшағында «достастыққа қарай қарапайым он қадам» деген төте жол болды. Әлгі төте жол бізге Ресей баспасөзінің, телебағдарламалары мен радио хабарларының емін-еркін таралуына шексіз мүмкіндік туғызды. Дуалы ауыздар сонда, «орыс баспасөзінен үйрену керек» десіп сарнады. Қазір Ресей баспасөзінен үйренетін ештеңе қалмады. Өйткені Ресей баспасөзі қазақ билігіне араласып, қазақ ақпарат кеңістігін түгелге жуық жаулап алды. Турасына көшсек, Ресей БАҚ-ы біздегі ақпарат нарығының қожайыны. Ал қожайын қарауындағы мұңлыққа ештеңе үйретпейді. Керісінше бұйырады, жұмсайды, қорлайды, нәпақасын тартып жейді. Дегендей-ақ міне, Ресей БАҚ-ына қазір біздің шенді-шекпенділерге дейін бағынышты болып қалды. Осының ақыры мемлекетіміздің іргесін шайқап жібермес пе екен, қалай ойлайсыздар?
Мұртаза БҰЛҰТАЙ: Өмірде вакуум деген болмайды, иен нәрсе жатпайды. Біреу иелік етпесе, оған иелік еткісі келетіндер әлбетте табылады. БАҚ саласындағы алауыздық елдегі саяси-экономикалық, мәдени һәм рухани алауыздықтың көрінісі, өйткені, БАҚ солардың айнасы ғой. Жалпы қандай саяси-экономикалық топтың нөкері болсын, барлығының теке-тіресі мен таласы «Отан», «Ел-жұрт», «Дін мен тіл» сияқты тақырыптарға келгенде жойылуы керек. Қазақ халқы – 300 жылға жуық уақыт өз тізгіні өзінде дербес ел болуды армандаған, азаттық жолында жер бетінен жойылып қала жаздаған халық. Біздің саясаткерлер мен дөкейлеріміз осы шындықты бір мезет те естерінен шығармағаны жөн. Әрқашанда өткен тарих алдындағы, еш жазықсыз жер жастанған миллиондаған аруақтарымыздың, болашақ ұрпақтарымыздың алдындағы жауапкершілік сезімі бір сәт те маза бермеуі керек. Бұдан басқаның бәрі де ұсақ-түйек мәселелер дер едім. Мықты мемлекеттерді азаттықтың қадірін жете бағалай білетін, ел мүддесін өз мүддесінен жоғары қоятын, принципшіл, иманды һәм отаншыл қайраткерлер көркейтетінін әлем тарихы дәлелдеп отыр. Тәуелсіздікті сақтаудың маңызды майданының бірі – БАҚ әлемі. Оны қолдан шығарып алмайық, ағайын.
«Жас Қазақ»: Қай қашанда орыс тілді әріптестеріміздің, тіпті оқырмандарының тарапынан белсенділік көруге болады. Олар (бәрі емес, әрине) БАҚ туралы заңның жобасын жасауға қатысады, олар Еуразия медиафорумдарында сөз сөйлейді. Лауазым иелерімен соттасып, дауласып жататын да солар. Жасырмай-ақ қоялық, осындай аласапыран уақытта біздің бар-жоғымыз белгісіз болып барады. Осылай жүре береміз бе, әлде, бізде қимыл-әрекетке көшеміз бе? Істі неден бастау керек деп ойлайсыз?
Мұртаза БҰЛҰТАЙ: Біз Кеңес дәуірінде ұлттық рухы әбден жаншылған, көп қорлық көрген, тепкіге жығылған халықпыз. Басқаны былай қойғанда, бір Желтоқсанның өзінде құқығынан айырылған, артынша қудаланған бейкүнә азаматтарымызды айтсаңызшы. Сондай қудалаушылықтар мен қысымдар салдарынан қазақтар өз жерінде, өз елінде жүріп, өз құқығын қорғаудан қорқатын халге жеткізілген. Бір жасықтық, бір самарқаулық ызғары байқалады. Бұл мәселені терең талдауымыз керек. Бұған қоса сонау Ибраһим (Абай) Құнанбайұлының еңбектерінде шенелген кері мінездеріміз де бар жалғасып келе жатқан. Еріншектік, бейғамдық, немқұрайдылық, жалқаулық, т.б. қатарлы өзгеден емес, өзімізден туындап жатқан кедергілеріміз тағы бар. Осының бәрінен құтылу үшін жалпы ұлттық сілкініс, бүкіл қоғамды ұйыстыратын күшті шаралар жүзеге асырылуы керек. Әлем сахнасында бой көтерген Қазақстан деген мықты мемлекеттің, қазақ деген мықты халықтың бар екенін дәлелдеуіміз керек. Шын іспен, шын тірлікпен, уақытша науқанмен емес, мәңгі еңбекпен ауызбіршілікте, жұмыла талпынуымыз керек. Ол үшін керемет күшті саяси қалау, ұлттық ұйғарым, іждиһаттылық пен жігерлілік болмағы керек.
[1] Бостандық пен бетпақтық, «Жас Қазақ» газеті, №24(180), 20.06.2008 ж., 3-4 беттер.
